جنبش علمی ایران

پیشرفت‌های قابل‌ستایش و چشمگیر ایران در حوزه‌های مختلف علمی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، اقتدار و توان کشورمان را به منصه ظهور رساند. تعالی علمی و دستیابی به برخی از فناوری‌های نوین، ارتقای سطح دانش علمی جامعه، رشد مراکز علمی و رتبه برتر ایران در تعداد مقالات و ارجاعات علمی و ثبت اختراعات وبرتری در فناوری نانو و سلول‌های بنیادی، در زمره مهم‌ترین دستاورد‌های علمی و فناوری انقلاب اسلامی قرار می‌گیرد. بررسی زوایای رشد علمی در سال‌های پس از پیروزی انقلاب، گویای تفاوت‌های ایران در قبل و بعد از انقلاب است. ازاین‌رو برای دریافت تصویری روشن از واقعیت‌ها و دستاورد‌های ارزشمندمان، باید کارنامه ایران در حوزه علمی و فناوری را مرور کرد.
دانش زیست‌فناوری: جایگاه نخست در منطقه
با نگاهی به آمار‌ها درمی‌یابیم که ایران در زمینه دانش زیست‌فناوری جایگاه نخست در منطقه و رتبه سیزدهم در جهان ازنظر تولیدات علمی و رتبه دوم تولید دارو‌های زیستی در آسیا پس از ژاپن را از آن خودکرده است، در حوزه نانوفناوری نیز در منطقه رتبه اول راداریم و در دنیا در جایگاه چهارم ایستاده‌ایم. گوینده این آمارها، سورنا ستاری- معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور است. مقام معظم رهبری نیز فروردین‌ماه امسال، در سخنرانی نوروزی خود از ایران به‌عنوان کشوری درجه بالا در مسئله فنّاوری نانو و تولید نانویی نام‌برده و گفتند: «تا جایی که مطالعه روند رشد کشور در حوزه فناوری نانو و جایگاه و رتبه ایران در دنیا، حکایت از نتایج حیرت‌انگیزی دارد. در ظرف این بیست سال گذشته -چون نانو دانش نوپدیدی است- مثلاً در سال ۲۰۰۱ ایران ۱۰ مقاله در باب نانو داشت، در سال ۲۰۲۰ دوازده هزار مقاله؛ یعنی ما در ظرف بیست سال از ۱۰ مقاله علمی در باب نانو رسیدیم به دوازده هزار مقاله علمی؛ یک چنین کار‌هایی بحمدالله در کشور دارد انجام می‌گیرد؛ این‌ها مهم است.»
نخستین گام‌های حرکت ایران در مسیر نانو از سال ۲۰۰۱ آغاز شد و ایران ۱۰ مقاله «آی اس آی» را منتشر کرد و همزمان دارای رتبه ۵۷ در حوزه نانو بود و در شرایط حال حاضر، تولیدات علمی ایران از مرز ۱۰ هزار مقاله عبور کرده و ۲۵ درصد از این تولیدات به حوزه نانو ارتباط دارد.
کشور‌های آمریکا، هند، چین، ایران، کره جنوبی، آلمان، ژاپن، فرانسه، انگلستان، روسیه، اسپانیا، ایتالیا، استرالیا، کانادا، تایوان، عربستان، برزیل، لهستان، سنگاپور و ترکیه قدرت‌های علمی جهان در حوزه نانو به شمار می‌روند و ایران برای سومین سال، به لحاظ تولید علم، جایگاه خود را تحکیم و رتبه چهارم نانو را کسب نموده است. در حوزه نانو فقط در تولید محصول پیشگام نیستیم بلکه محصولات نانویی تولیدشده به کشور‌های دیگر نیز صادر می‌شود.
ایران با نرخ رشد ۱۱ برابر متوسط جهانی، توانسته است جایگاه نخست رشد علمی را در بین سال‌های ۲۰۰۹- ۱۹۸۰ کسب کند و از سال ۱۹۹۶ تا سال ۲۰۱۷ رتبه علمی کشورمان از رقم ۵ به عدد ۱ در منطقه تغییر کرده که این منطقه شامل (کشور‌های غرب آسیا و شمال آفریقا) است و از سال ۱۹۹۶ تا سال ۲۰۱۷ رتبه علمی ایران در موضوع «فناوری‌های نانو» از ۵۹ به رتبه ۱۶ تغییر کرده است. این گزارش آماری از سوی پایگاه‌های معتبر علمی ارائه‌شده که خبرگزاری تسنیم نیز به آن استناد کرده است.
نگاهی به دستاورد‌ها و سهم ایران از تولید علم
سهم ایران از تولید علم دنیا در سال ۵۷ کمتر از یک‌دهم درصد عنوان می‌شد، اما آمار‌های جهانی گویای آن است که پس از انقلاب، با قرار گرفتن در مسیر پیشرفت علمی، عقب‌افتادگی‌های دوران پهلوی جبران شد و به‌این‌ترتیب به رشد علمی ۱۱ برابر سریع‌تر از میانگین جهانی دست‌یافتیم. ازجمله معیار‌ها و مؤلفه‌هایی که در کیفیت مقالات دنیا، سنجیده می‌شود، رشد کیفیت مقالات تولیدشده است که مطابق آمارها، «در سال ۲۰۰۷، ۵۶ مقاله از کل مقالات برتر دنیا متعلق به ایران بوده است؛ اما در سال ۲۰۱۶ این عدد به ۲۲۳ مقاله رسیده است که نشان‌دهنده رشد کیفیت بیش از ۴ برابری مقالات تولیدشده در ایران است.»
همچنین رتبه ایران در این زمینه از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ از رتبه ۳۹ جهان به رتبه ۲۰ جهان ارتقاء پیداکرده و در دهه‌های گذشته که دانشگاه‌ها بیشتر به پژوهش می‌پرداختند، در سال ۲۰۱۶، سهم ایران از کل مقالات دنیا به ۱/۸ درصد رسید درحالی‌که ۲/۲ درصد از مقالات باکیفیت دنیا به ایران تعلق داشت. این مسئله نشان از ارتقاء قابل‌توجه کیفیت مقالات تولیدشده در کشور دارد.
فعالیت ۸۰ شرکت دانش‌بنیان در حوزه سلول‌های بنیادی
رشد تولید علم و پژوهش در رشته‌های نوظهور مانند سلول‌های بنیادی از دیگر دستاورد‌های انقلاب اسلامی است؛ به‌طوری‌که ایران درحوزه سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی درسال ۲۰۱۸ جایگاه چهاردهمی دنیا را از آن خودکرده و هم‌اکنون در میان کشور‌هایی که در این زمینه صاحب‌نام‌اند، جزو ۱۰ کشور برتر جهان و رتبۀ نخست در منطقه قرار داریم.
پس از به ثمر نشستن انقلاب اسلامی درسال ۱۳۵۷ به حوزه آموزش و پژوهش مانند بسیاری ازحوزه‌های دیگر توجه خاصی شد، به‌طوری‌که در سطوح دانشگاهی، درکنار تربیت دانشجو به تحقیق و پژوهش نیز به‌صورت ویژه پرداخته شد و این فقط به علوم پایه و مهندسی معطوف نبوده بلکه دستیابی و کسب علوم جدیدی که دردنیا وجود داشت همواره از سوی جامعه متخصص دانشگاهی دنبال می‌شد.
پیگیری متخصصان و پژوهشگران در این ۴۰ سال، موجب دستیابی و پیشرفت کشور درعلوم جدید همچون نانو، بایو، سلول‌های بنیادی و فضایی شده به‌طوری‌که با توجه به اهمیت این علوم برای پیشرفت کشور، سند توسعه نیز برای برخی از این فناوری‌ها درنظر گرفته‌شده است.
سند توسعه علوم و فناوری سلول‌های بنیادی مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۹۲ ابلاغ شد. در این سند برخلاف سایر برنامه‌ریزی‌ها به‌جای فکرکردن به برند‌های پژوهشی بر مسئله توسعه فناوری تمرکز شد. برهمین اساس درحوزه سلول‌های بنیادی در پایان سال ۱۳۶۹ برای اولین بار فعالیت سلول‌های بنیادی در دانشگاه علوم پزشکی تهران با پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز یا پیوند مغز استخوان شروع شد و در ادامه محققان ایرانی توانستند از سلول‌های بنیادی حتّی در پیوند‌های پوست و ترمیم بافت آسیب‌دیدۀ قلب استفاده کنند. همچنین در پژوهشکدۀ رویان اصفهان، شبیه‌سازی به سلول‌های بنیادی انجام‌شده است. استفاده از این سلول‌ها در پیوند قرینۀ چشم، تکثیر سلول‌های بنیادی بندناف به‌منظور درمان سرطان یا صدمات بافت قلب، عصب و سلول‌های استخوانی و ترمیم ضایعات نخاعی ازجمله دستاورد‌های بزرگ کشور ما در این حوزه به شمار می‌رود. ‎ ‎
ایران پس از تشکیل موسسه رویان در دهه ۷۰ که اکنون کشور ما با این موسسه صاحب برند در سطح بین‌المللی است، توانسته جایگاه خود را تثبیت کند و اکنون به روایت آمارها، تعداد مراکز پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز در کشور به ۱۸ حوزه رسیده است و سالی ۱۲۰۰ پیوند در کشور انجام می‌شود. در حوزه تحقیقات در حال حاضر به‌غیراز رویان ۴۵ مرکز تحقیقاتی در دانشگاه علوم پزشکی ایران، دانشگاه‌های وزارت علوم و دانشگاه آزاد در حوزه سلول‌های بنیادی، سلول درمانی، ژن‌درمانی، مهندسی بافت و پزشکی بازساختی درحال فعالیت هستند.
با برنامه‌ریزی انجام‌شده و براساس سند توسعه سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی از چهار سال پیش، تحول بزرگی در این حوزه اتفاق افتاده و این علم به ثروت تبدیل‌شده و تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان این حوزه که کمتر از تعداد انگشتان یک دست بود اکنون به ۸۰ شرکت رسیده است؛ فعالیت این شرکت‌ها از تولید ظرف کشت سلول که پیش‌ازاین همه وارداتی بوده تا محیط کشت و تکثیرسلول را در برمی‌گیرد.
طی سال‌های اخیر، بیشتر سیاست‌گذاری‌ها به سمت فناوری و خلق ثروت معطوف بوده و شرکت‌های دانش‌بنیان این حوزه نسبت به صادرات محصولات به کشور‌های مختلف در حوزه آسیا و خاورمیانه اقدام کرده و در حال مذاکره با کشور‌های اروپایی هستند.
چهار دهه رشد و پرورش دانشمندان برتر
کمی پیش از انقلاب یعنی حدود سال ۱۳۵۰ دو مرکز آموزش استعداد‌های درخشان در کشور فعالیت می‌کرد و این تعداد در سال ۱۳۹۰ به ۶۷۰ مرکز رسید. از طرف دیگر سال ۱۳۵۵، ۱۷۰ هزار دانشجو، در ۲۲۳ واحد دانشگاهی تحصیل می‌کردند که این میزان در سال ۱۳۹۰، به ۴ میلیون دانشجو و ۲۵۴۰ واحد دانشگاهی رسیده است.
توسعه مراکز دانشگاهی و استعداد درخشان و بها دادن به آموزش‌وپرورش نیرو‌های بااستعداد ثمره انقلاب بود که به‌واسطه آن‌هم اکنون در بسیاری از زمینه‌های علمی به‌ویژه در میان کشور‌های منطقه پیشتاز هستیم. در حقیقت در عرصه علوم نوین، دانشمندان ایرانی توانسته‌اند تا مرز‌های جدید دانش بشری پیش روند و در مواردی از این مرز‌ها نیز عبور کنند.
نخبگان و دانشمندان ایرانی پیشرفت‌ها و تحقیقات خود را به‌جایی رسانده‌اند که بسیاری از محققان دنیا به آن‌ها استناد می‌کنند و حاضرند با ایرانیان در پروژه‌های مشترک تحقیقاتی همراه شوند. پیش از انقلاب، ایران هیچ دانشمند برتر جهانی نداشت، اما در سال ۱۳۹۵ (۲۰۱۶ میلادی) طبق اعلام پایگاه معتبر بین‌المللی وب آو ساینس، ایران دارای بیش از ۲۰۰ دانشمند برتر است که در میان یک درصد دانشمندان برتر دنیا قرار دارند.

منبع : روزنامه رسالت