روزجهانی کودک؛ دنیای آرام کودکی در چنبره اختاپوس ناآرام کرونا

پایگاه رهنما :

 امروز ۲۰ نوامبر، از سوی صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف) روز جهانی کودک نامگذاری شده است. روزی که برای همه افراد در جوامع مختلف بسیار دوست داشتنی و یادآور خاطرات خوش و ناخوشی است؛ از بازی کودکانه در کوچه پس کوچه‌های شهر و روستا تا دعوای کودکانه بر سر ایستادن در ابتدای صف در مدرسه؛ از گیر دادن به مادر برای خرید اسباب بازی در بازار، تا پاره کردن لباس در زمین فوتبال و اخم والدین و ...

هنوز کودکان بسیاری از دسترسی به خدمات بهداشتی، درمانی، بیمه تامین اجتماعی که از حقوق اساسی آنان است، محرومند. بیماری، سوء تغذیه، هوای آلوده، آب غیر بهداشتی، سرپناه نامناسب و... هر سال میلیون‌ها کودک را در جهان به کام مرگ می‌کشاند.

خشونت با کودکان، آزار و سوء استفاده از آنان به استناد داده‌های سازمان‌های بین‌المللی رو به افزایش است.

 در سطح بین‌المللی، جنگ‌ها و پیامدهای ناشی از آن، آوارگی و بی‌خانمانی، پناهندگی و... بیشتر از همه کودکان را در معرض خطر مرگ قرار داده است.

در حال حاضر علاوه بر این مشکلات، با بحران بزرگ همهیر گی کرونا در سطح ملی و جهانی رو به رو هستیم که زندگی،‌ آرامش و سلامت همه انسان‌ها از کودک و بزرگسال، جوان و سالمند و... را هدف قرار داده است.

سازمان جهانی بهداشت در جدیدترین گزارش خود شرایط سوء تغذیه در میان کودکان جهان را اسفناک خواند. آمار‌های جهانی نشان می‌دهد ۴۶۲ میلیون انسان در کره زمین از سوء تغذیه رنج می‌برند که ۴۷ میلیون تن از آنها کودکان زیر ۵ سال هستند.این تعداد کودکان از قامت کوتاه و ۴۷ میلیون کودک از اندام نحیف و ضعیف برخوردارند.

زمانی به تاثیرات مخرب سوء تغذیه پی خواهیم برد که بدانیم نزدیک به نیمی (۴۵ درصد) از مرگ و میر‌های کودکان زیر ۵ سال مرتبط با سوء تغذیه است. بیشترین میزان این مرگ و میر نیز در کشور‌های با درآمد پایین و متوسط روی می‌دهد.

به صورت روزانه ۷ هزار و ۵۰۰ کودک زیر ۵ سال در جهان به دلیل سوء تغذیه جان خود را از دست می‌دهند؛ این در حالی است که میلیون‌ها کودک دیگر به دلیل سوء تغذیه از جنبه جسمی و مغزی دچار آسیب می‌شوند.

در ایران جمعیت کودکان نسبت به سال‌های گذشته رو به کاهش است. مطابق با آمار سال ۹۵، تعداد کل کودکان زیر ۱۰ سال، حدود ۱۳ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر معادل با ۱۷ درصد از جمعیت کل کشور است. 

همچنین جمعیت کودکان پسر حدود ۵۱ درصد، معادل با ۶ میلیون و ۹۰۰ هزار نفر است و جمعیت کودکان دختر حدود ۴۹ درصد معادل با ۶ میلیون و ۶۰۰ هزار نفر است. 

امسال با توجه به شیوع گسترده و پاندومی ویروس کرونا، حال و هوای کودکان و نوجوانان در اقصی نقاط جهان متفاوت از روزها و سال‌های دیگر است؛ چراکه این بیماری مهلک با ایجاد محدودیت‌ها اجباری، باعث تغییرات زیادی در ارتباطات اجتماعی، آموزش‌های ضروری کودکان در سنین تحصیل، سرگرمی‌ها و دل مشغولی‌های خاص دوران کودکی و... شده است.

همین ایجاد تفاوت و تمایز در روند زندگی کودکان و نوجوانان، عامل بروز تغییرات خلقی، رفتاری و تعاملات فردی و اجتماعی کودکان شده است و در کنار آسیب‌های روحی و روانی، باعث بروز مشکلات جسمی،کم تحرکی و چاقی در این سنین نیز شده است؛ به شکلی که عواقب و پیامدهای ناخواسته بروز این محدودیتها را می‌توان به خوبی در رفتارها، کنش و واکنش‌های کودکان در سطح خانواده و جامعه به خوبی مشاهده کرد.

فریبرز درتاج،  استاد دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس انجمن روان شناسی تربیتی ایران در گفت‌وگو با خبرنگار سلامت خبرگزاری فارس درباره «پیامدهای شیوع کرونا بر رفتار و حالات روحی و روانی کودکان در سطح دنیا و نیز ایران چگونه بوده است؟»، با اشاره به روز جهانی کودک،اظهار داشت: ابتدا باید بیان کنم روز جهانی کودک یک ورودی الهام بخش برای حمایت از کودکان و توجه هر چه بیشتر به اقداماتی است که می‌­تواند، دنیای بهتری را برای کودکان بسازد؛ البته در سال جاری بحران کرونا منجر به بروز مسائل و مشکلات بیشتری برای کودکان شد و با توجه به این همه­ گیری، عمده پژوهش­‌های اخیر در حوزه کودکان نیز متمرکز بر این مشکلات است.

وی با اشاره به پیامدهای منفی کرونا در انتقال آموزش‌های درسی به کودکان، ادامه داد: یکی از این مشکلات، تأثیرات منفی تعطیلی مدارس بر یادگیری کودکان بوده است. مدرسه و آموزش حضوری، محرک اصلی یادگیری را برای کودکان فراهم می­‌کند. طبق پژوهش­‌های اخیر، تعطیلی مدارس، منجر به تغییر نقش معلم به والدین شده و آموزش مهارت‏‌ها تا حدودی تغییر کرده است.

عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی بیان داشت: از والدین خواسته شد تا یادگیری کودکان را در خانه تسهیل کنند. در سراسر دنیا، برخی از والدین برای انجام این کار با مشکل روبرو شده و برخی دیگر، فرزندان خود را با موفقیت در خانه آموزش می­‌دهند.

درتاج با بیان اینکه احتمالاً اختلافات قابل توجهی بین خانواده­‌ها در مورد میزان کمک به کودکان در یادگیری وجود دارد،گفت: تفاوت­‌های کلیدی شامل مدت زمان اختصاص داده شده به تدریس، والدین با تحصیلات و منابع محدود، عدم مهارت­‌های شناختی والدین، نبود ​​سواد رایانه‌­ای لازم و.... در مجموع منجر به افزایش نابرابری، تبعیض و کاهش رشد تحصیلی لازم خواهد شد.

وی متذکر شد:‌از طرف دیگر، تعطیلی مدارس سردرگمی و استرس را برای معلمان ایجاد کرد. وقتی مدارس تعطیل شدند، به طور غیرمنتظره و برای مدت نامعلومی، معلمان از تعهدات خود و چگونگی برقراری ارتباط با دانش‌­آموزان برای حمایت و اطمینان از یادگیری مطمئن نبودند.

رئیس انجمن روان شناسی تربیتی ایران با بیان اینکه انتقال آموزش به سیستم عامل­‌های یادگیری از راه دور نیز مشکلات زیادی به همراه دارد، افزود:‌ برای برخی از دروس عملاً آموزش آنلاین یا آفلاین روش مناسبی نبوده است.

درتاج با اشاره به اینکه انتقال یادگیری از کلاس­‌ها به خانه‌­ها چالش­‌های عظیمی از نظر انسانی و فنی به وجود آورد، تصریح کرد: این موضوع باعث شده کودکان در زمان تعطیلی مدارس نسبت به سال تحصیلی که به صورت حضوری برگزار می­‌شد، اطلاعات درسی را با سرعت و کیفیت کمتری دریافت کنند.

وی ادامه داد: باید گفت آموزش ابتدایی یا اولیه به طور معمول 4 تا 7 سال اول آموزش رسمی را تشکیل می­‌دهد و مهد­ کودک اولین تجربه کودکان در آموزش رسمی است؛ بنابراین بدون شک این تأثیر منفی برآموزش ابتدایی (اولیه) بیشتر خواهد بود.

رئیس انجمن روان شناسی تربیتی ایران با اشاره به تحقیقات مختلف در خصوص تأثیرات منفی کرونا بر آموزش دانش‌آموزان،متذکر شد: بسیاری دیگر از پژوهش­‌ها متمرکز بر کاهش تعاملات اجتماعی و مشکلات عاطفی کودکان در این دوران بوده‌اند. کودکان به تعامل و روابط با همسالان خود نیاز دارند؛ چراکه محیط بیرون از خانه، کانون فعالیت­‌های اجتماعی و تعاملات انسانی است.

در تاج  با تأکید بر اینکه سلامت اجتماعی، عاطفی و روانی کودکان در محیط بیرون ارتقا پیدا می‌کند، ابراز داشت: شیوع کرونا موجب از دست رفتن تعاملات کودکان با محیط مهدکودک و مدرسه، محیط‌­های بازی و حمایت شبکه‌های عاطفی و ارتباطات اجتماعی که برای یادگیری و رشد ضروری بودند؛ مثل مهمانی‌­ها، دورهمی‌­ها و ارتباط با همسالان شد.

وی افزود: در نتیجه، چنین شرایطی باعث انزوای اجتماعی کودکان شد که این موضوع مهم می‌تواند عوارض سوء بسیاری در بلند‌مدت بر کسب مهارت­‌های اجتماعی و سلامت روان آنها داشته باشد.

این روانشناس تربیتی با بیان اینکه پژوهشها نشان داده که محیط مدرسه برای کودکان کم‌ سن‌وسال امن‌­ترین و با­ثبات‌ترین بخش زندگی است، بیان داشت: کودکان به فرصت‌هایی برای بازی کردن و تعامل با دوستان خود نیاز دارند و این تجربه‌ها به رشد اجتماعی آنها کمک می‌کند.

درتاج با اشاره به تفاوت آسیب‌های وارده به دانش‌آموزان مختلف در دوران شیوع کرونا، یادآور شد:‌کودکان اقشار محروم و آسیب‌پذیر به دلیل زندگی کردن در خانه­‌های کوچک، فقر و کمبود فضای مناسب برای بازی کردن در خارج از خانه، صدمه بیشتری خواهند دید.

وی با اشاره به رواج زیاد استفاده کودکان و نوجوانان در استفاده از فضای مجازی،متذکر شد:‌اعتیاد به شبکه­‌های اجتماعی و فضای مجازی از مشکلات و معضلات این دوران است. مسئله مورد توجه در اکثر پژوهش­‌ها، وخیم شدن سلامت­ روان کودکان در هر مقطع سنی به دلیل تأثیر رسانه‌های اجتماعی است.

رئیس انجمن روان شناسی تربیتی ایران با بیان اینکه تعطیلی مدارس و محیط­‌های تفریحی، گسترش سریع استفاده از رسانه‌­های اجتماعی و فضای مجازی را در میان کودکان به همراه داشته است،افزود: با این حال، پیوند بین استفاده از شبکه­‌های ­اجتماعی و بهداشت روان، پیچیده ­تر از آن است که اغلب گفته می‌­شود و نیاز به بررسی بیشتر دارد.

درتاج تأکید کرد: مسلماً اعتیاد به فضای مجازی آسیب‌­هایی مخصوص به خود از جمله تغییر سبک زندگی، تغییر در گذراندن اوغات فراغت، انزوای اجتماعی، ایجاد فاصله نسلی بین والدین و کودکان، بلوغ جنسی زودرس در کودکان، کمرنگ کردن دین در زندگی و آسیب­‌های فرهنگی و اجتماعی دیگر را به دنبال خواهد داشت.

وی اضافه کرد: از طرف دیگر، فضای مجازی، شبکه­‌های اجتماعی و سیستم عامل‌­های دیجیتالی در زمینه امکان برقراری ارتباط کودکان با دوستان، خانواده در زمان جدایی فیزیکی مزایایی نیز داشته است و به نظر می‌­رسد اکنون بیش از هر زمان دیگری زمان درک دقیق‌­تر مزایا و همچنین خطرات استفاده از شبکه‌­های اجتماعی و فضای مجازی برای سلامت ­روان و سایر جنبه‌­های زندگی کودکان است.

این روانشناس تربیتی بیان داشت:‌مسأله دیگری که مورد توجه پژوهش­‌های اخیر در حوز کودکان بوده، سلامت جسمی آنان است. افزایش اضافه وزن و چاقی یکی از این مسائل است. بدیهی است دستورات مربوط به تعطیلی فضاهای بیرون و خانه­‌نشینی کودکان در شهرهای مختلف جهان فرصت فعالیت بدنی در کودکان را کاهش می‌­دهد؛ به ویژه برای کودکان در مناطق شهری که در آپارتمان‌­های کوچک زندگی می­‌کنند.

درتاج خاطرنشان کرد: داده­‌های موجود همچنین نشان داده­­‌اند که علاوه بر استفاده بیش از حد از شبکه‌­های اجتماعی، استفاده از بازی­‌های کامپیوتری و ویدیویی آنلاین و دیدن فیلم، جایگزین فعالیت­‌های ورزشی و فیزیکی خارج از خانه شده است.

رئیس انجمن روان شناسی تربیتی ایران تصریح کرد: تحقیقی که در سوپرمارکت­‌های چندین کشور انجام شد، نشان می‌‌­دهد که قفسه­‌های مربوط کراکر، چیپس، نوشابه، موادغذایی شیرین و آماده فرآوری شده، همیشه خالی هستند و مصرف این مواد در خانواده‌­­ها بیشتر شده است.

این روانشناس تربیتی متذکر شد:‌ بسیاری از کودکان در طی واکنش به خانه‌‌نشینی، رژیم­‌های با کالری بالاتر را تجربه می­‌کنند و  ترکیب آن، عامل کم تحرکی، افزایش وزن و خطر چاقی را در آنها به دنبال خواهد داشت. 

درتاج اظهار داشت:‌علاوه بر این، نتایج بررسی‌ها حاکی از آن است که کاهش فعالیت‌های جسمی کودکان و اختلال در فعالیت‌های روزمره آنها، بر سلامت روان آنها نیز تاثیر منفی می‌گذارد. البته تاکید می‌کنم تغذیه نقشی اساسی در رشد شناختی و عملکرد تحصیلی کودکان بازی می‌­کند و عدم امنیت غذایی، موجب بروز مشکلات جسمی و حتی روانی در آنها خواهد شد.

وی افزود:‌ اخیراً پژوهش‌­های زیادی نیز در رابطه با افزایش مواجهه با خشونت و استثمار کودکان در دوران کرونا در جهان انجام شد. یافته­­‌ها نشان داد با تعطیلی مدارس، ازدواج های زودهنگام افزایش یافته است.

رئیس انجمن روان شناسی تربیتی ایران با اشاره به پیامدهای منفی دیگر کرونا بر کودکان در جهان، اضافه کرد: ‌احتمالاً سوء استفاده از کودکان  به دلیل عدم اطمینان اقتصادی و استرس بیشتر دیده می‌شود و کودکان کار رشد کرده‌اند و به طور چشمگیری خطر خشونت خانگی بر علیه کودکان افزایش یافته است.

کودکان در خانه  نقش فرزند و هم نقش دانش‌آموز دارند

درتاج یادآور شد: در نهایت مسأله مهم دیگری که در پژو­هش­‌های اخیر مطرح شده است، مسئله اختلافات والدین با کودکان است. در یک محیط بسته، مرزهای بین خانواده، کار و مدرسه در هم آمیخته شده است. والدین نقش والدین، ​​معلمان و کارگران را بازی می‌کنند؛ ضمن اینکه کودکان نیز در خانه هم نقش کودک (فرزند) را دارند و هم نقش دانش‌آموز.

*فرزندان دچار انزوای اجتماعی شده‌­اند

وی افزود: این درگیری­‌ها و تعارض نقش برای هر دو طرف (والدین و فرزندان) دشوار است و می‌تواند باعث ایجاد تنش، اضطراب مضاعف و اختلافات داخلی شود. فرزندان دچار انزوای اجتماعی شده‌­اند، درک کاملی از شرایط فعلی ندارند و در خطر اضطراب و افسردگی قرار دارند.

این روانشناس تربیتی خاطرنشان کرد: آنها از ابتدایی­‌ترین سرگرمی‌­ها مثل رفتن به پارک، بازی و رفت و آمد با دوستان و همسالان و محروم شده‌­اند و از اینکه همه اوقات را در خانه و زیر نگاه والدین هستند، احساس ناراحتی می‌کنند.

درتاج متذکر شد:‌ از طرف دیگر با والدینی مواجه هستیم که نگران وضعیت سلامتی کودکان خود هستند،کودکان‌شان ساعات زیادی را در کامپیوتر و شبکه‌­های مجازی سپری می­‌کنند، ساعات خواب و زمان هدر رفته آنها افزایش یافته است؛ در نهایت باید گفت همه اینها مسائلی هستند که والدین با آن روبرو بوده و چالش جدیدی را برای آنها ایجاد کرده است.

باید بدانیم در شرایط خاص فعلی و شیوع کرونا در زمینه اجتماعی –روانی تعطیلی مدارس و مراکز مختلف، در خانه ماندن و محرومیت از روابط اجتماعی، مشکلات بسیاری برای خانواده‌ها، والدین و کودکان ایجاد کرده است که برخی از آنها اجتناب ناپذیر است.

با توجه به همه موارد اشاره شده، مهمترین عامل در کاهش تنش‌های موجود بین کودکان و والدین و ایجاد محیطی آرام و دوست داشتنی در خانه، افزایش تاب آوری والدین در مقابل برخی رفتارهای کودکان و پرهیز از خشونت رفتاری و ابراز محبت بیشتربه آنها است.