ابعاد و اهداف سفر وزیر امور خارجه هند به تهران

سوبرامانیان جایشانکار، وزیر خارجه هند، امروز -سه‌شنبه- در جریان سفری رسمی به تهران سفر کرد و با محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران دیدار داشت. متعاقب دیدار با همتای ایرانی خود، وزیر خارجه هند، در توییتی نوشت: دیداری سازنده با وزیر خارجه ظریف در طول اقامتم در تهران داشتم. بر سر تقویت همکاری‌های دوجانبه به بحث پرداختیم و توسعه‌های منطقه را بررسی کردیم. از میزبانی بزرگوارانه وی متشکرم.

سفر جایشانکار، به تهران در شرایطی بود که راجنات سینگ وزیر دفاع هند، پس از پایان سفر سه روزه از مسکو، روز یک‌شنبه هفته جاری در سفری اعلام نشده وارد تهران شده بود. مجموع یک سفر سر زده و اعلام نشده و متعاقب آن یک سفر رسمی از سوی وزیر امور خارجه هند به تهران، اکنون این پرسش را طرح می‌کند که هندی‌ها از سفر اخیر خود چه اهدافی دارند و چرا این‌گونه با تعجیل سفر‌های دیپلماتیک را در دستور کار قرار داده‌اند؟ در پاسخ به این پرسش می‌توان بر مساله مهم بندر چابهار و بحث رقابت میان هند و چین سخن به میان آورد. به‌نظر می‌رسد پس از کنار گذاشته شدن هندی‌ها از پروژه خط ریلی چابهار – زاهدان در تیرماه امسال، دهلی نو در پی احیای جایگاه خود در رقابت با چین است.

اهمیت بندر چابهار برای هندی‌ها

اولین هدف سفر وزیر خارجه هند متعاقب حضور وزیر دفاع این کشور در ایران را می‌توان در راتباط با تلاش هندی‌های برای حفظ جایگاه خود در بندر چابهار مورد ارزیابی قرار داد. بندر چابهار اهمیتی استراتژیک برای هندی‌ها دارد؛ آن‌ها از این بندر به عنوان دروازه ورود به خاورمیانه یاد می‌کنند. در واقع، هند با ادامه اختلافات با کشور‌های همسایه خود از جمله پاکستان و چین، تصمیم گرفته است تا یک مسیر جدید برای دسترسی به کشور‌های غرب و آسیای مرکزی ایجاد کند و منافع خود را در افغانستان محصور در خشکی گسترش دهد. بندر چابهارکه در دریای عمان قرار گرفته است دسترسی هند به افغانستان از طریق دریا را آسان می‌کند.

هندی‌ها برای اولین بار در سال ۲۰۰۲ پیشنهاد همکاری پیرامون بندر چابهار را به ایرن سفارش دادند، اما در آن زمان توفیقی حاصل نشد. در نهایت، این کشور در سال ۲۰۱۶ با سفر مودی به تهران سند همکاری چابهار با حضور حسن روحانی و اشرف غنی، رئیس جمهوری افغانستان امضا شد. متعاقب این قرارداد، فاز اول این بندر در ماه دسامبر سال ۲۰۱۷ با حضور حسن روحانی رئیس جمهور ایران و نمایندگانی از هند و سایر کشور‌های منطقه افتتاح شد. در ادامه، دولت هند متعهد به سرمایه‌گذاری ۵۰۰ میلیون دلاری و سرمایه گذاری ۱.۵ میلیارد دلاری در اجرای فاز اول چابهار شد. در این میان ایجاد «کریدور ترانزیتی میان هند، ایران و افغانستان» توسط شرکت دولتی ساخت راه آهن هند (IRCON) مهم‌ترین پروژه بود، اما بر خلاف انتظارات تهران، دولت هند به بهانه تحریم‌های آمریکا در پیشبرد این پروژه ناکام ماند و در تیر ماه از پروژه کنار گذاشته شد. با این وجود، سفر وزیر خارجه هند به ایران به نوعی نشان‌گر رغبت هندی‌ها به تداوم حضور در این بندر استراتژیک است.

واهمه از حضور چین در چابهار

یکی دیگر از اهداف سفر وزیر خارجه هند به ایران را می‌توان در ارتباط با واهمه این کشور از حضور چین در بندر چابهار مورد ارزیابی قرار داد. در واقع، همزمان با کنارگذاشتن دهلی‌نو، بحث قرارداد ۲۵ ساله استراتژیک ایران با چین و حضور پکن در چابهار مطرح شده است، اما اکنون به نظر می‌رسد هندی‌ها نگران حضور چین در چابهار و جایگزینی این کشور به جای دهلی‌نو هستند. در همین راستا، شاهد هستیم که دولت هند در برنامه بودجه سال ۲۰۲۱-۲۰۲۰ خود بودجه اختصاص پروژه بندر چابهار دو برابر کرده است.

اما با وجود واهمه دهلی نو، مقامات ایران گزارشی مبنی بر اینکه بندر چابهار جایی که هند در آن حضور دارد، را به چینی‌ها اجاره داده شود، رد می‌کنند. با این حال، ایران سال گذشته یک همکاری میان بندر گوادر که چین در آن فعال است با بندر چابهار مطرح و همچنین منافعی در بندر جاسک در ۳۵۰ کیلومتری بندر چابهار و در منطقه آزاد چابهار پیشنهاد کرده است.

در همین ارتباط، سفیر پیشین هند در ایران تاکید کرده بود: هر کدام از این احتمالات که به روابط راهبردی ایران و هند و استفاده از بندر چابهار تجاوز کند، باید به دقت از سوی دهلی نو رصد شود. وی هشدار داده بود که «جاسک در غرب چابهار و در نزدیکی تنگه هرمز است؛ بنابراین چین کنترل خود را در امتداد سواحل پاکستان و ایران گسترش می‌دهد.»

همکاری‌های امنیتی و اقتصادی در افغانستان

یکی دیگر از اهداف سفر وزیر امور خارجه هند به یاران را می‌توان رد راتباط با تقویت مناسبات دو کشور پیرامون کشور افغنستان مورد ارزیابی قرار داد. دو کشور ایران و هند طی سال‌های گذشته پیرامون افغانستان در دو سطح امنیتی و اقتصادی اهداف مشترکی داشته‌اند که اکنون در صدد تقویت آن‌ها هستند.

هندوستان و ایران در سه دهه گذشته، منافع مشترک منطقه‌ای فراوانی در افغانستان داشته‌اند. این امر با سرنگونی شوروی بعد نوینی به خود گرفته است. در واقع هند و ایران طی سال‌های ۲۰۰۱-۱۹۹۶، هر دو از اتحاد شمال در برابر طالبان حمایت می‌کردند. همچنین هر دو کشور از سرنگونی رژیم طالبان حمایت و به دنبال جلوگیری از دستیابی دوباره قدرت توسط طالبان یا رژیمی مشابه آن بودند. در این زمینه، هر چند هندی‌ها با توجه به بعد مسافت نسبت به ایران، از ترانزیت مواد مخدر همچون ایران آسیب عمده‌ای نمی‌بینند، اما با این وجود کنترل کشت و تولید مواد مخدر در افغانستان می‌تواند به نفع دو کشور باشد. چرا که کنترل کشت مواد مخدر، زمینه ساز ناتوانی و کاهش درآمد‌های ساختار‌های نظم گریز، طالبان و جریان‌های افراط خواهد بود. این امر به نفع منافع امنیتی هند و ایران است.

در سطحی دیگر، در یک دهه گذشته هند و ایران به دولت افغانستان کمک‌های اقتصادی مهمی ارائه کرده و جزو کشور‌های معدودی هستند که به تعهدات خود در قبال افغانستان پایبند بوده اند. دو کشور به عنوان یاور و همکار افغانستان در بازسازی زیرساخت‌ها از جمله بازسازی جاده‌ها و سایر مناطق مرزی افغانستان محسوب می‌شوند. با توجه به این امر گسترش همکاری‌های راهبردی ایران با هند می‌تواند اقدامی راهبردی در راستای تامین منافع و امنیت ملی و اقتصادی دو کشور و افغانستان ارزیابی شود.

تحولات افغانستان اینک در پی شروع مذاکرات صلح میان دولت و طالبان و از طرف دیگر خروج نیرو‌های خارجی و ترس از شکلگیری خلا برای فعالیت گروه‌های تروریستی بویژه داعش به مرحله حساسی رسیده است و دو کشور ایران و هند می‌توانند حمایت خود را از روند‌های سیاسی و شکلگیری ثبات و مقابله با تروریسم در این کشور افزایش دهند.

همکاری‌های اقتصادی و تجاری

با وجود تحریم‌های کشور آمریکا، یکی از کشور‌هایی که با وجود سفر کردن واردات نفت خود از ایران رغبتی شدید به مبادله و تجارت اقتصادی با ایران دارد، کشور هند بوده است. در جریان سفر اخیر وزیر خارجه دهلی نو به تهران نیز به طور حتم این مساله مورد توجه جدی قرار گرفته است. هند و ایران هر دو به دنبال تسریع روند قرارداد تجارت ترجیحی هستند. امضای یک قرارداد تجارت ترجیحی با ایران برای هند سودمند خواهد بود، زیرا در این قرارداد تعرفه‌های گمرکی بین ۲۵ تا ۴۵ درصد کاهش خواهند یافت.

از آنجایی که ایران عضو سازمان تجارت جهانی نیست، این کشور هیچ تعهدی برای وضع تعرفه‌های محدود و مشخص ندارد و قرارداد تجارت ترجیحی می‌تواند به هر دو کشور کمک کند. ارزش کل تجارت دوجانبه میان هند و ایران در سال ۲۰۱۸ حدود ۱۸ میلیارد دلار بوده است. صادرات هند به ایران شامل برنج، چای، روغن و کنجاله سویا، الکترود‌های کربنی برای دستگاه‌های برقی، عصاره روغن، کاغذ و دارو بود. در مقابل واردات این کشور از ایران نیز شامل محصولاتی، چون نفت، مواد شیمایی طبیعی و غیرطبیعی و کود‌های شیمیایی می‌شود. شاخص حجم تجارت هند با ایران در سه سال گذشته از ۳.۴ به ۴.۱۳ افزایش یافته است که این نشان دهنده اهمیت تجاری ایران برای هند است. هند می‌تواند با استفاده از قدرت دیپلماتیک خود و بدون توجه به آمریکا به تجارت با ایران ادامه دهد.