اقتصاد ایران و سناریوهای محتمل در بازار نفت

مدّتی است که قیمت هر بشکه نفت، به زیر ۳۰ دلار آمده و پیش‌بینی می‌شود حتّی به زیر ۲۰ دلار نیز برسد. دلیل این کاهش قیمت، وقوع یک جنگ نفتی میان عربستان، روسیه و سپس آمریکاست. ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهوری روسیه، در نشست وین، به درخواست محمد بن سلمان ولیعهد عربستان برای همراهی با کاهش تولید نفت اوپک، پاسخ منفی داد. این، نقطه‌ی آغاز این جنگ نفتی بود. عربستان سعودی پس از چند سال کاهش تولید و عدم همراهی عملی برخی اعضای اوپک و غیر اوپک در رعایت تعهداتشان، احساس کرد که جایگاهش در بازار نفت خدشه‌دار شده و حتی روسیه هم به‌طور کامل به تعهدات پذیرفته‌اش در جلسات عمل نمی‌کند. درواقع عربستان می‌داند امسال تقاضا کم است و رشد شیل آمریکا نیز می‌تواند سهم بازارش را محدود کند. بدین ترتیب، تصمیم گرفته تا با افزایش عرضه، قیمت نفت را در بازار کاهش دهد و بدین طریق بتواند نفت شیل آمریکا و نفت روسیه را از میدان به در کند.

هزینه‌ی تمام‌شده‌ی نفت‌ها
هزینه‌ی تمام‌شده‌ی هر بشکه نفت شیل، بیش از ۳۵ دلار است. برای روسیه نیز این رقم، نزدیک به ۲۰ دلار است. هر بشکه نفت برای عربستان، امّا حدود ۱۰ دلار و برای ایران تقریباً ۱۳ دلار تمام می‌شود؛ بنابراین کاهش قیمت نفت، می‌تواند با کاهش عرضه از سوی آمریکا و همچنین روسیه، باعث شود تا از سویی عربستان بازار بیشتری داشته باشد. این مسئله برای عربستان ازاین‌جهت اهمیت دارد که وابستگی بودجه‌ی این کشور بالاست؛ درنتیجه سعودی‌ها باید حتماً مقدار مشخصی درآمد نفتی داشته باشند تا بودجه‌شان تراز شود. از آن مهم‌تر اینکه می‌خواهند جایگاهشان نیز در اوپک و در مقابل روسیه مشخص شود. این جنگ نفتی، در صورت استمرار، ممکن است برای هیچ‌یک از طرفین دعوا سودی نداشته باشد و به‌اصطلاح کار ممکن است به‌جایی برسد که صرفاً برای برخی کمتر و برای برخی بیشتر زیان به همراه داشته باشد؛ بنابراین پیش‌بینی می‌شود که این جنگ، استمرار نداشته باشد.

قیمت نفت؛ اکنون و آینده
در زمان نگارش این یادداشت، قیمت هر بشکه نفت وست تگزاس اینترمدییت ۲۰.۵ دلار، هر بشکه نفت برنت ۲۶.۵ دلار و هر بشکه نفت اوپک، ۲۴.۲ دلار است. امّا در سال ۲۰۲۰ قیمت نفت دستخوش چه تحوّلاتی خواهد شد، چه سناریو‌هایی محتمل است و هر یک چه اثری بر اقتصاد ایران خواهند داشت؟! سناریوی نخست، این است که مسکو-ریاض روی حدّی از کاهش تولید توافق کنند و بدین طریق میزان تقاضا برای نفت در سه‌ماهه سوم سال جاری بهبود پیدا کرده و قیمت نفت به کانال ۴۰ تا ۴۵ دلاری بازگردد. سناریوی دوم که وخیم‌ترین حالت ممکن است، این است که وضعیت کنونی بدون توقّف تولید ادامه پیدا کند و بدین طریق نفت شیل آمریکا به‌طور کامل از صرفه‌ی اقتصادی خارج شود. سناریوی سوم (که مطلوب‌ترین سناریو است) این است که بحران کرونا مهار شود، کارخانه‌ها در دنیا به راه بیفتند و تقاضا برای نفت بالا برود؛ متعاقب این احیای تقاضا برای نفت، در اثر ایجاد محدودیت بر تولید نفت در قالب بلوک اوپک پلاس قیمت نفت رشد قابل‌توجهی پیدا کرده و به بیش از ۵۰ دلار برسد.

اثر سناریو‌های محتمل بر اقتصاد ایران
اگر سناریوی سوم اتّفاق بیفتد و قیمت نفت به بیش از ۵۰ دلار برسد، فروش نفت ایران به‌گونه‌ای خواهد بود که کسری بودجه‌ی ناشی از درآمد‌های نفتی به زیر ۱۰ هزار میلیارد تومان می‌رسد؛ بنابراین پیش‌بینی می‌شود که این مقدار، توسّط دولت از طریق افزایش مالیات‌ها یا ... به‌طور کامل جبران شود. همچنین اگر سناریوی دوم اتّفاق بیفتد، پیش‌بینی‌ها حاکی از بروز ۴۰ تا ۵۰ هزار میلیارد تومان کسری بودجه از محل درآمد‌های نفتی است. این میزان، جبران کسری بودجه را دشوار می‌کند و دولت احتمالاً به استقراض از مردم از طریق چاپِ اوراق متوسّل شود. البتّه هر میزان که همچنان جبران نشد، احتمالاً از طریق برداشت از صندوق توسعه و چاپ پول جبران شود. در این سناریو، از این محل تورّمی (کمتر از ۵%) به تورّم موجود در بازار اضافه خواهد شد. در سناریوی دوم، امّا (اگرچه بدبینانه است و احتمال تحقّقش بسیار ضعیف است)، تمام ۶۵ هزار میلیارد تومان درآمد نفتی در نظر گرفته‌شده برای بودجه‌ی ۹۹ تبدیل به کسری بودجه می‌شود و دولت، لاجرم برای جبران بخش قابل‌توجهی از آن، مجبور خواهد شد از روش‌هایی مثل چاپ پول یا استقراض از صندوق استفاده کند. در این صورت، احتمالاً تنها از این بخش ۱۰% الی ۱۵% تورم بر اقتصاد تحمیل خواهد شد. در هر سه صورت، تلاش برای تحقّق بیشتر درآمد‌های مالیاتی و مولدسازی دارایی‌های دولت، می‌تواند عمق آسیب به اقتصاد را کاهش دهد.