اوقات فراغت؛ فرصت یا تهدید؟!

۱۳ میلیون دانش‌آموز و ۴ میلیون دانشجو در حالی به استقبال سه ماه تعطیلات تابستانی می‌روند که در طول سه دهه گذشته که ایران با نسل جوان روبرو بوده است، هرگز برنامه مدون و مشخصی از دولت‌ها برای توجه به اوقات فراغت این قشر به‌ویژه نوجوانان وجود نداشته است. اوقات فراغت زمان‌هایی است که فرد آن را طبق تمایل شخصی و برای خود تنظیم می‌کند و برنامه آن در مورد هرکسی متفاوت است؛ اوقات فراغت به سلیقه، نیاز‌های روحی، سن و توان مالی فرد بستگی دارد. با اینکه اوقات فراغت تا حد زیادی یک امر شخصی محسوب می‌شود، اما گذران آن نیاز به برنامه‌ریزی دارد. هم برنامه‌ریزی فردی و هم برنامه‌ریزی اجتماعی. اگر از فرصت اوقات فراغت در جهت یک فعالیت سازنده استفاده شود، می‌تواند آثار فردی و اجتماعی مثبتی داشته باشد و اگر این اوقات به بطالت یا در جهت خلاف مصرف شود، علاوه بر آثار سوئی که بر زندگی و رفتار فرد دارد، می‌تواند جامعه را نیز با عوارض آن مواجه کند. بررسی در احوال چهره‌های بزرگ دنیا نشان می‌دهد که بیشتر اختراعات و اکتشافات در زمان اوقات فراغت دانشمندان حاصل شده است؛ شاید نمونه‌ای بهتر از ماجرای افتادن سیب بر سر نیوتن، آن‌هم در زمانی که زیر درخت در حال استراحت بود، نتوان مثال زد؛ اما بااین‌وجود، در نقطه مقابل این ماجرا مجرمانی هستند که بیکاری، به عوارض زندگی‌شان بدل شده و جرم، سرگرمی زمان بیکاری‌شان است. بررسی‌های کارشناسی نشان می‌دهد، هم‌زمان با تعطیل شدن مدارس و به‌ویژه در شرایطی که برنامه‌ریزی مشخصی برای ساماندهی و غنی‌سازی اوقات فراغت دانش‌آموزان وجود ندارد، میزان بروز برخی رفتار‌های ناهنجار و بعضاً آسیب‌های اجتماعی در برخی مناطق افزایش می‌یابد. نکته‌ای قابل‌تأمل که حکایت از یک ضرورت حیاتی دارد؛ وقتی مدرسه تعطیل می‌شود، نمی‌توان نوجوان و جوان دانش‌آموز را به حال خودش رها کرد و باید برای استمرار آموزش و تربیت متناسب با شرایط و اوقات تفریح، کاری کرد.
اوقات فراغت تابستانی؛ فرصت استعدادیابی
موضوع پر کردن اوقات فراغت نوجوانان و جوانان موضوع تازه‌ای نیست؛ همیشه با آغاز فصل تابستان، موضوع اوقات فراغت هم به بحث روز مسئولان و رسانه‌ها بدل می‌شود، اما همه حرف‌های زیبا در پایان تابستان به فراموشی سپرده می‌شود تا سال بعد. اگرچه در سال‌های اخیر نمودار جمعیتی کشور تا از وضعیت جوان به میان‌سال تغییر وضع داده، اما ایران همچنان یکی از کشور‌های جوان دنیا محسوب می‌شود که با داشتن جوانان در سن کار و تلاش، به لحاظ سرمایه انسانی، یکی از کشور‌های توانمند دنیاست. آمار‌ها نشان می‌دهد که ۷۰ درصد جمعیت کشور را افراد ۱۵ تا ۶۴ ساله در سن کار تشکیل می‌دهند و این تعداد نیرو کار، به تعبیر جامعه‌شناسان «فرصت پنجره جمعیتی» است تا از آن برای رشد و پیشرفت کشور بهره برد؛ اما این فرصت در حالی پیش‌روی کشور ماست که ۲۵ درصد جمعیت کل کشور برای یک‌چهارم از کل سال را بدون هیچ برنامه‌ای، به حال خود رها هستند و از فرصت نوجوانی و جوانی و نیروی این افراد بهره‌ای برده نمی‌شود. رهبر معظم انقلاب در شهریورماه ۸۴ و در دیدار با بسیجیان به نکته مهمی در همین موضوع اشاره کردند و آن‌هم استفاده از اوقات فراغت جوانان برای سازندگی و پیشرفت کشور بود. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به جوان‌بودن جمعیت کشور، مسئله اوقات فراغت را بااهمیت دانستند و افزودند: «باید با برنامه‌ریزی صحیح و هماهنگی با تمام دستگاه‌های ذی‌ربط، انرژی متراکم جوان در مسیر صحیح به‌کار گرفته شود».
علاوه بر مسئله سازندگی، موضوع دیگری که می‌تواند برای بهره‌مندی از اوقات فراغت جوانان به آن توجه کرد، موضوع مهارت‌آموزی است. بیکاری قشر تحصیل‌کرده، اما کارنابلد در سال‌های اخیر به فشار مضاعفی برای کشور بدل شده است و این در شرایطی است که هم رهبری و هم سایر مسئولان بر ضرورت مهارت‌آموزی به جوانان، هم در دوران مدرسه و هم در دوران دانشگاه تأکید داشته‌اند. فصل تابستان و خالی شدن مدارس و دانشگاه‌ها بهترین فرصت برای برپایی کارگاه‌های مهارت‌آموزی است. شاید سرگرم کردن جوانان به آموزش یک مهارت، علاوه بر کشف استعدادها، زمینه برای اشتغال بعدی آن‌ها در دوره بعد از تحصیل را هم فراهم کند و با این روش، کمک بزرگی به اقتصاد کشور نیز می‌شود. در شرایطی که تعطیلات تابستانی زودهنگام مدارس به یک امر عادی تبدیل‌شده و فضای مجازی رهاشده هم به کلکسیون تهدیدات اشافه شده، وظیفه همه دستگاه‌های فرهنگی و آموزشی برای غنی‌سازی اوقات فراغت با یک فرماندهی واحد، ضروری به نظر می‌رسد.