روسیه ضعیف شده است، اما نفوذ آن در خاورمیانه را نباید دست کم گرفت

تبیین:

اندیشکده چتم هاوس لندن: 11 دسامبر – 20  آذر 1404

www.chathamhouse.org

 نویسنده: نیکولای کوژانوف

 نشر محتوای مقالات در اندیشکده های خارجی صرفا به منظور درک مناسبات تحلیلی خارجی و هم افزایی تحلیلی مخاطبان بوده و موسسه تبیین محتواهای مزبور را رد یا تأیید نمی کند.

یک تصور گسترده اما گمراه‌کننده بر این باور است که ضعف کنونی مسکو به معنای عقب‌نشینی اجتناب‌ناپذیر این کشور از خاورمیانه است. در حقیقت، روسیه موقعیت خود را در این منطقه حتی عمیق‌تر کرده است.

منابع نظامی و اقتصادی روسیه به دلیل جنگ در اوکراین ضعیف شده است و مواضع سابق آن در سوریه دچار کاهش قدرت شده‌اند. با این حال، کرملین به جای خروج از خاورمیانه، خود را با واقعیت‌های جدید وفق داده است.

تحلیلگرانی که روسیه را در منطقه «تمام‌شده» می‌دانند، خطر نادیده گرفتن بازیگری ضعیف اما توانمند را دارند که همچنان اهداف غرب را پیچیده‌تر می‌کند.

یک استراتژی زیرک پس از 2022

از سال 2022، تحلیلگران تمرکز زیادی بر تحولات کرملین داشتند: اینکه آیا شکست‌های استراتژیک، مانند سقوط رژیم بشار اسد در سال 2024، یا ضربات نمادین، مانند حذف روسیه از اجلاس شرم‌الشیخ، به معنای کاهش نفوذ آن است.

یکی از نمونه‌ها، مجمع تجاری و سرمایه‌گذاری عربستان و روسیه در اوایل دسامبر بود که منجر به یک توافق جامع بدون ویزا شد؛ معاهده‌ای که ریاض به ندرت با سایر کشورها امضا می‌کند. این نشست نشان داد که روسیه همچنان در سطح بالایی از عربستان سعودی به رسمیت شناخته شده و مشارکت اقتصادی آن در خلیج فارس دست نخورده باقی مانده است.

این تضاد بین روایت جهانی «انحطاط» روسیه و نتایج عملی که مسکو همچنان تضمین می‌کند، سؤال گسترده‌تری ایجاد می‌کند: آیا روسیه برای تأثیرگذاری در هر رویداد منطقه‌ای باید کانون توجه باشد، یا اینکه می‌تواند به عنوان بازیگری سطح دوم که همچنان دستاوردهای استراتژیک دارد، سود ببرد؟

پاسخ در رویکرد دیرینه روسیه نهفته است: ضعف مساوی ناتوانی نیست . پس از سال 2022، تحت فشار تحریم‌ها و افزایش هزینه نظامی، استراتژی روسیه کم‌هزینه‌تر و در عین حال چابک‌تر شد. این کشور تمایل دارد در ابتکارات پرخطر مشارکت نکند مگر اینکه کاملاً ضروری باشد. برای مثال، نگرانی محدود مسکو نسبت به تحولات غزه، راهی کم‌هزینه برای حفظ حضور آن در صحنه بین‌المللی بود، در حالی که مشارکت در ابتکار صلح کنونی مستلزم منابع و مسئولیت سیاسی با نتایج نامشخص است.

با کمتر، بیشتر انجام دهید": کتاب بازی جدید روسیه

کرملین با رویکرد «بیشتر با کمتر»، تکیه بر دیپلماسی، اجبار انتخابی و مشارکت هدفمند، به جای استقرار نظامی گسترده، موقعیت خود را تقویت کرده است.

روسیه حتی با ردپای محدود مادی، تعاملات دیپلماتیک خود را تقویت می‌کند:

در تنش‌های ایران و اسرائیل پس از سقوط اسد، مسکو از مانع‌تراشی در حملات اسرائیل خودداری کرد و در عین حال گفتگو با تهران را ادامه داد.

پیش‌بینی قدرت بدون استقرار بزرگ

با کاهش حضور مستقیم، روسیه همچنان می‌تواند پرسنل و تسلیحات را به درگیری‌ها در آفریقا و خاورمیانه وارد کند و از تحریم‌های غرب سرپیچی نماید. اهرم‌های اقتصادی نیز اهمیت دارند: هماهنگی با اوپک پلاس، به ویژه عربستان سعودی، به روسیه امکان می‌دهد تولید و قیمت نفت را تنظیم کرده و اثر تحریم‌ها را کاهش دهد.

روسیه همچنین با سرمایه‌گذاری در امنیت غذایی، انرژی و پروژه‌های هسته‌ای، نفوذ خود را در خاورمیانه افزایش می‌دهد و تلاش‌های غرب برای منزوی کردن آن را پیچیده‌تر می‌کند.

بهره‌برداری از خاورمیانه تقسیم شده

ضعف نسبی روسیه توسط شکاف‌ها و اختلافات داخلی و منطقه‌ای تقویت می‌شود. ایالات متحده و اروپا اغلب در سیاست خاورمیانه اختلاف نظر دارند، در حالی که کشورهای منطقه استراتژی‌های چندجانبه را دنبال می‌کنند.

پادشاهی‌های خلیج فارس با وجود روابط امنیتی با واشنگتن، روابط قوی با مسکو حفظ کرده‌اند و به تحریم‌های غرب نپیوستند.

همکاری‌های اقتصادی افزایش یافته است؛ به عنوان مثال، تجارت روسیه و امارات در پنج سال گذشته تقریباً سه برابر شد، که فشار غرب را کاهش و موقعیت روسیه را تقویت کرده است.

ترکیه نیز، با وجود مخالفت‌های محدود، همچنان به درآمدهای انرژی و گردشگری روسیه وابسته است و این موضوع انسجام غرب را تضعیف می‌کند.

روسیه ضعیف را دست کم نگیرید

ضعف روسیه نباید موجب خوش‌بینی سیاستگذاران غربی شود. این کشور همچنان می‌تواند عاملی مخرب و استراتژیک باشد، از فرصت‌های دیپلماتیک، اقتصادی و ژئوپلیتیکی برای پیشبرد اهداف خود بهره ببرد و از ابزارهایی مانند جریان نفت، فشار پناهجویان و ذخایر غلات استفاده کند.

در خاورمیانه، روسیه ممکن است دیگر قدرت مرکزی سابق نباشد، اما چابکی، فرصت‌طلبی و توانایی بهره‌برداری از شکستگی‌ها تضمین می‌کند که همچنان غرب را به روش‌هایی به چالش بکشد که مقابله با آن دشوار است. تا زمانی که ایالات متحده و اروپا تعامل و وحدت خود را حفظ نکنند، کرملین ضعف خود را به فرصت تبدیل خواهد کرد.