اوکراینِ فروپاشیده، روسیهِ پیروز و ناتویِ سردرگم؛ پیامدهای ژئوپلیتیکی طرح ترامپ

ماه‌ها پس از 24 ساعتی که ترامپ وعده داد بود با رسیدن به قدرت جنگ اوکراین را خاتمه خواهد داد، رئیس جمهور امریکا اکنون طرح صلحی ارائه کرده که امیدوار است از سوی رهبران کی‌یف و مسکو پذیرفته شود.

این طرح ۲۸ بندی که روز جمعه جزئیات آن اعلام شد، شامل موارد مهمی است که طبق آن، روسیه متعهد می‌شود به کشورهای همسایه حمله نکند و ناتو نیز به سمت شرق گسترش نخواهد یافت. اوکراین از بخش وسیعی از سرزمین‌هایش چشم‌پوشی می‌کند و ارتش خود را به ۶۰۰ هزار نفر کاهش می‌دهد. قانون اساسی اوکراین اصلاح می‌شود تا عضویت در ناتو ممنوع شود و ناتو نیز تضمین می‌کند که اوکراین در آینده عضو آن نخواهد شد و هیچ نیرویی در خاک این کشور مستقر نخواهد کرد.

ضمانت امنیتی آمریکا شامل جبران خسارت، لغو ضمانت در صورت حمله اوکراین به روسیه و همچنین ادعای پاسخ نظامی قاطع و بازگرداندن تحریم‌ها علیه مسکو در صورت حمله مجدد روسیه به اوکراین است. تحریم‌ها به صورت مرحله‌ای برداشته می‌شوند و روسیه به گروه هشت بازخواهد گشت.

همچنین، شبه‌جزیره کریمه، لوهانسک و دونتسک تحت کنترل روسیه به رسمیت شناخته می‌شوند، منطقه خرسون و زاپوریژیا به عنوان مناطق منجمد و حائل تثبیت می‌شوند. اوکراین ظرف ۱۰۰ روز انتخابات برگزار می‌کند و همه نیروهای نظامی طرف‌ها عفو کامل دریافت خواهند کرد.

ترامپ این طرح را بهترین گزینه برای پایان دادن به درگیری‌ها دانسته و در پیامی اعلام کرده که ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین باید آنرا بپذیرد. او تنها یک هفته به کی‌یف فرصت داده و برای فشار بر اوکراینی‌ها تهدید کرده در صورت عدم موافقت، کمک‌های اطلاعاتی و نظامی متوقف خواهد شد.

ترامپ که طرح خود را مهمترین اقدام برای پایان دادن به درگیری‌ها می‌داند، در پیامی اعلام کرد ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، باید طرح صلح حمایت‌شده توسط آمریکا را برای توقف حملات روسیه بپذیرد و در نهایت با آن موافقت کند. او تنها یک هفته به کی‌یف فرصت داده تا موضع خود را اعلام کند و با اعمال فشار، اوکراینی‌ها را وادار می‌کند که در صورت رد طرح، کمک‌های اطلاعاتی و نظامی متوقف خواهد شد.

ساز مخالفت از اروپا کوک شد

اگرچه ترامپ طرح خود را ایده‌آل می‌داند و انتظار دارد دیگران آنرا بپذیرند اما رسانه‌ها و مقامات اروپایی و اوکراینی فوراً با لحنی تند آن را رد و اعلام کردند که این طرح «فاقد عناصر واقعی صلح» است. به گفته مقامات اروپایی، این طرح در عمل امتیازات گسترده‌ای به روسیه می‌دهد و به نوعی «لیست خواسته‌های ولادیمیر پوتین» تعبیر شده است.

زلنسکی در اولین واکنش خود به طرح ترامپ خطاب به مردم اوکراین گفت:«انتخاب بین ۲۸ ماده دشوار یا یک زمستان بسیار سخت است. این سخت‌ترین زمستان تا به امروز خواهد بود و ممکن است مجبور شویم خطرات بیشتری را بپذیریم. زندگی بدون آزادی، عزت و عدالت و اعتماد به طرفی که قبلاً دو بار به ما حمله کرده، دشوار خواهد بود».

او تأکید کرد که «اساس همه چیز حاکمیت، استقلال، سرزمین، مردم و آینده اوکراین است و منافع ملی اوکراین باید محترم شمرده شود».

کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز به تیم ترامپ هشدار داده که هیچ طرح صلحی بدون حمایت کی‌یف و کشورهای اروپایی که هم‌اکنون بزرگترین حامیان مالی و نظامی اوکراین هستند، موفق نخواهد شد.

به نظر می‌رسد این طرح صلح تنها شامل دو طرف اصلی مناقشه نیست و وضعیت آمریکا و اروپا به‌ عنوان همپیمانان اصلی کی‌یف را نیز مشخص می‌کند، بنابراین مسیر تحقق آن بسیار طولانی و پیچیده خواهد بود.

پیروزی بزرگ برای روسیه

طرح ترامپ برای روسیه در واقع یک پیروزی آشکار به شمار می‌رود. هدف اصلی مسکو از آغاز حمله به اوکراین جلوگیری از پیشروی ناتو به سمت مرزهای خود بود و اکنون پس از چهار سال، آمریکا رسماً اعلام کرده که این اتحاد نظامی در آینده به سمت شرق گسترش نخواهد یافت و این محدودیت در اساسنامه ناتو نیز ثبت خواهد شد. علاوه‌براین، جلوگیری از عضویت اوکراین در ناتو نیز یکی دیگر از اهداف روسیه بود که در طرح ترامپ مورد تأیید قرار گرفته و باید در قانون اساسی کی‌یف منعکس شود.

نکته کلیدی دیگر اینکه روسیه کنترل مناطق اشغالی اوکراین از جمله کریمه، دونتسک و لوهانسک را حفظ خواهد کرد، مناطقی که کی‌یف تاکنون حاضر به پذیرش آنها نشده بود ولی برای جلوگیری از تلفات بیشتر شاید مجبور به پذیرش آن شود. همچنین روسیه در مرزهای خود با اروپا یک منطقه حائل ایجاد خواهد کرد و امنیت مرزهای خود را ارتقا می‌دهد که طی آن سطح تقابل با ناتو به حداقل خواهد رسید.

از منظر اقتصادی نیز، روسیه از تحریم‌های گسترده غرب رهایی می‌یابد و می‌تواند به بازارهای جهانی بازگردد و بخش قابل توجهی از هزینه‌های مالی چهار سال گذشته را جبران کند.

علاوه‌براین، مقامات و نیروهای نظامی روسی که تحت پیگرد دادگاه‌های غربی بودند در صورت اجرایی شدن طرح، مورد عفو قرار می‌گیرند و دیگر هیچ تهدید قضایی متوجه آنها نخواهد بود که به لحاظ حقوقی نیز دستاورد بزرگی به شمار می‌رود.

مهم‌ترین نکته‌ای که روسیه را در موقعیت برتر قرار می‌دهد، موفقیت میدانی آن در اولین برخورد مستقیم با ناتو است. با وجود کمک‌های تسلیحاتی گسترده غرب به اوکراین، مسکو اکنون دست برتر را در میدان نبرد در اختیار دارد و حتی تحلیلگران و مقامات غربی نیز این واقعیت را تأیید می‌کنند. از این منظر، این دستاورد برای روسیه نه تنها پیروزی نظامی بلکه موفقیت استراتژیک و بین‌المللی محسوب می‌شود که توانسته بزرگترین ائتلاف نظامی جهان را به عقب براند که این مسئله سبب می‌شود موقعیت مسکو در بین بازیگران جهانی تقویت شود.

اوکراین متضرر کامل

اجرای طرح ترامپ برای اوکراین از هر زاویه‌ای شکست‌ تلقی می‌شود. اوکراین امروز نسبت به ابتدای جنگ، نه تنها صدها هزار نیروی نظامی خود را از دست داده بلکه باید بیش ۱۰ درصد از خاک خود را به روسیه واگذار کند و در نتیجه جایگاهش به عنوان یک کشور بزرگ اروپایی تضعیف شده است.

رهبران اوکراین این هزینه‌ها و تلفات انسانی را متحمل شدند تا عضوی از ناتو شوند اما اکنون غربی‌ها رسماً اعلام کرده‌اند که اوکراین هرگز عضو این اتحاد نخواهد شد و بنابراین کی‌یف باید برای همیشه از امید به همپیمانی با ناتو چشم‌پوشی کند.

تضمین‌های امنیتی آمریکا و اروپا نیز در عمل کمکی به حل مشکلات اوکراین نمی‌کنند. این وعده‌ها دیگر برای اوکراینی‌ها اهمیتی ندارند، اگر چنین تضمین‌هایی واقعاً مؤثر بودند طی چهار سال گذشته باید نتایجی ملموس به همراه می‌آوردند اما تاکنون هیچ موفقیتی حاصل نشده است. بنابراین، ادعای ناتو که در صورت حمله مجدد روسیه از اوکراین حمایت خواهد کرد، بیشتر جنبه تبلیغاتی دارد، زیرا اوکراین عضو رسمی ناتو نیست و این اتحاد نمی‌تواند مستقیماً با روسیه وارد مقابله شودو لذا کی‌یف نمی‌تواند روی تضمین‌های نیم‌بندی ترامپ حساب باز کند.

علاوه‌براین، اوکراین در عرصه بین‌المللی نیز تحقیر شده است، چرا که با برنامه‌های غرب به مصاف روسیه رفت و نتیجه‌ای جز ویرانی و تلفات گسترده مالی و انسانی نداشت و الآن هم غرب نسخه‌ تحمیلی دیگری برای صلح به او می‌دهد.

همچنین، ترامپ برنامه‌هایی برای آینده زلنسکی دارد تا در انتخابات آتی او را کنار گذاشته و چهره‌های جدید روی کار بیاورد. بنابراین زلنسکی که با طناب آمریکا و اروپا به چاه رفت اکنون با صلح تحمیلی، همه هست و نیست خود را در معرض از دست رفتن می‌بیند.

پیروزی ترامپ اما شکست راهبردی برای واشینگتن

طرح صلح ترامپ برای آمریکا نیز بیش از آنکه یک موفقیت باشد یک شکست راهبردی به شمار می‌رود. هرچند او مدعی است که این طرح می‌تواند یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های بین‌المللی را خاتمه دهد و دستاوردی تاریخی برای خود ثبت کند ولی در محافل سیاسی و میان نخبگان واشینگتن اجماعی وجود ندارد که توقف جنگ اوکراین در شرایط کنونی به نفع منافع ملی آمریکا باشد. شکست ناتو در مهار روسیه، برای بسیاری از سیاستمداران آمریکایی قابل هضم نیست و می‌تواند اعتبار واشینگتن در سطح بین‌المللی را کاهش دهد.

با این حال، برای شخص ترامپ، این طرح نوعی پیروزی محسوب می‌شود. او می‌تواند خود را در عرصه جهانی به عنوان صلح‌طلب معرفی کرده و نشان دهد که در بحران‌های بزرگ نقش سازنده‌ای ایفا کرده است.

علاوه‌براین، بندهای اقتصادی طرح به ترامپ امکان می‌دهد آنها را به عنوان دستاوردی ملموس برای آمریکایی‌ها نمایش دهد. دریافت ۵۰ درصد از سود دارایی‌های مسدود شده روسیه و سرمایه‌گذاری مابقی در پروژه‌های مشترک آمریکایی-روسی نمونه‌ای از این مزایا است که می‌تواند انتقادات داخلی را کاهش دهد.

اروپا بازنده قمار پوتین و ترامپ

هدف اولیه اروپایی این بود که با فرسایشی کردن جنگ، رقیب سنتی خود را از نظر نظامی و اقتصادی تضعیف کرده و موقعیت خود را در برابر مسکو تقویت نمایند اما آنچه از این طرح عاید اروپا می‌شود، دقیقاً برعکس انتظارشان است.

روسیه نه تنها تضعیف نشده بلکه با پیشروی‌های میدانی خود، موقعیت نظامی‌اش را تقویت کرده و بیش از هر زمان دیگری به مرزهای ناتو نزدیک شده است. امروز امنیت اروپا نسبت به قبل از جنگ اوکراین بدتر شده و کشورهای این قاره، به‌ویژه آنهایی که در مرزهای روسیه قرار دارند، سایه تهدید را بیش از هر زمان دیگری بالای سر خود احساس می‌کنند.

از سوی دیگر، در صورت پذیرش طرح ترامپ، اعتماد اروپایی‌ها به آمریکا به عنوان رهبر ناتو از بین خواهد رفت و دیگر نمی‌توانند روی حمایت واشینگتن حساب کنند. همین مسئله رهبران اروپا را به سمت ایجاد کریدور تحرک نظامی مستقل و حتی تشکیل ناتوی اروپایی سوق داده تا وابستگی خود به آمریکا را کاهش دهند و در زمان بحرانها بتوانند روی پای خود بایستند.

با این حال، اروپایی‌ها که بیشترین هزینه‌های انسانی و مالی را در این جنگ متحمل شده‌اند، به سادگی زیر بار طرح صلح ترامپ نخواهند رفت. شکست در برابر روسیه نه تنها یک ناکامی است بلکه برای آنها تحقیر محسوب می‌شود و به همین دلیل اروپا همزمان با حفظ منافع خود، به دنبال راهکارهایی برای کاهش آسیب‌ها و افزایش استقلال استراتژیک خواهد بود.

در کل، اگر جنگ اوکراین متوقف شود، یکی از درس‌های مهم این بحران چهار ساله این است که اعتبار ناتو در میان کشورهایی که روی حمایت آن حساب ویژه باز کرده بودند به شدت زیر سؤال خواهد رفت و بسیاری از دولتها در سیاست‌های خود بازنگری خواهند کرد.

آمریکا ممکن است مدعی شود طرح صلح می‌تواند از جنگ آینده جلوگیری کند اما وسعت و پیامدهای درگیری‌ها وضعیت شرق اروپا را به نفع روسیه تغییر داده است. از اینرو، تلا‌شهای دیرهنگام اروپا برای جبران این تغییرات نیز احتمالاً بی‌اثر خواهد بود و شرایط دیگر به دوره پیش از جنگ بازنمی‌گردد و بحران امنیتی همچنان بر اروپا سایه خواهد افکند. همزمان، این وضعیت قدرت، هژمونی ناتو را به چالش کشیده و ثابت می‌کند که حتی ابرقدرتها هم نمی‌توانند در برابر واقعیت‌های ژئوپلیتیکی جدید کنترل کامل داشته باشند.