تنگه هرمز

تبیین:

گروه بین المللی بحران بروکسل بلژیک: 19 نوامبر – 28  آبان 1404

www.crisisgroup.org

 نویسنده: محتوای تحلیلی توسط تیم پژوهشی Crisis Group

سطح تهدید: متوسط

 نشر محتوای مقالات در اندیشکده های خارجی صرفا به منظور درک مناسبات تحلیلی خارجی و هم افزایی تحلیلی مخاطبان بوده و موسسه تبیین محتواهای مزبور را رد یا تأیید نمی کند.

۱. چرا مهم است

در سال‌های اخیر، نیروهای دریایی ایالات متحده و ایران بارها در خلیج فارس درگیر برخوردهای پرتنش شده‌اند؛ منطقه‌ای که روزانه حدود ۳۰ درصد از نفت خام تجارت‌شده دریایی جهان از تنگه هرمز عبور می‌کند. کشتیرانی تجاری نیز از افزایش تنش میان ایران و آمریکا تأثیر پذیرفته است. یک حادثه عمدی یا غیرعمدی در دریا می‌تواند به سرعت به رویارویی مستقیم نظامی تبدیل شود و عبور و مرور در این گلوگاه حیاتی انرژی را با خطر جدی مواجه کند.

۲. تحولات اخیر

۱۹ نوامبر ۲۰۲۵

شرکت مدیریت نفتکش «تالارا» با پرچم جزایر مارشال که در ۱۴ نوامبر توسط سپاه پاسداران توقیف شده بود، اعلام کرد این کشتی و خدمه آن آزاد شده‌اند.

۱۴ نوامبر ۲۰۲۵

ایران یک نفتکش با پرچم جزایر مارشال را که از امارات متحده عربی به مقصد سنگاپور در تنگه هرمز در حرکت بود، توقیف کرد.

۱۱ ژوئن ۲۰۲۵

پنتاگون با اشاره به «تنش‌های فزاینده در منطقه»، خروج داوطلبانه وابستگان نظامی را در سراسر خاورمیانه مجاز دانست. همزمان وزارت امور خارجه از «کاهش حضور هیئت آمریکا در عراق» خبر داد و خروج پرسنل و بستگان غیرضروری را از بحرین و کویت تأیید کرد.

در همین زمان، آژانس دریایی بریتانیا نیز نسبت به «افزایش تنش‌های منطقه که می‌تواند به تشدید فعالیت‌های نظامی با تأثیر مستقیم بر دریانوردان منجر شود» هشدار داد و به کشتی‌ها توصیه کرد با احتیاط از خلیج فارس، خلیج عمان و تنگه هرمز عبور کنند.

روز بعد، سفارت آمریکا در اسرائیل با صدور هشدار امنیتی، سفر پرسنل آمریکایی و خانواده‌هایشان را در داخل اسرائیل محدود کرد.

رئیس‌جمهور ترامپ گفت حمله اسرائیل به ایران «به احتمال زیاد رخ خواهد داد» و افزود: «ما تعداد زیادی آمریکایی در منطقه داریم… و نمی‌خواهم کسی باشم که بدون هشدار بگذارد موشک‌ها به ساختمان‌های آنها اصابت کنند.»

ترامپ ادامه داد: «من می‌خواهم با ایران به توافق برسم. ما بسیار به توافق نزدیک هستیم… تا وقتی احتمال توافق وجود دارد نمی‌خواهم اسرائیل وارد عمل شود، چون ممکن است این روند را نابود کند—هرچند شاید به آن کمک هم بکند—but می‌تواند آن را از بین ببرد.»

۲۰ اکتبر ۲۰۲۴

ایران، عربستان سعودی و شش کشور دیگر رزمایش دریایی مشترکی برگزار کردند.

۲۵ اوت ۲۰۲۴

لوید آستین، وزیر دفاع آمریکا، برای دومین بار طی ۲۴ ساعت با همتای اسرائیلی خود گفت‌وگو کرد و درباره «اقدامات اسرائیل برای دفاع در برابر حملات حزب‌الله» تبادل نظر داشت. او همچنین بر «حق اسرائیل برای دفاع از خود» و «عزم راسخ آمریکا برای حمایت از آن در برابر تهدیدات ایران و گروه‌های نیابتی منطقه» تأکید کرد. آستین اعلام کرد ایالات متحده حضور دو گروه ضربت ناو هواپیمابر را در منطقه حفظ خواهد کرد.

روز بعد، پنتاگون اعلام کرد: «ما همچنان برای حمایت از دفاع اسرائیل در برابر هرگونه تجاوز از سوی ایران، حزب‌الله یا سایر بازیگران در موقعیت مناسبی هستیم… و در عین حال بر کاهش تنش‌ها و پیشبرد آتش‌بس در چارچوب توافق گروگان‌ها تمرکز داریم.»

۲۲ ژوئیه ۲۰۲۴

سپاه پاسداران تأیید کرد یک نفتکش با پرچم توگو را که به مقصد امارات متحده عربی در حرکت بود، توقیف و خدمه آن را بازداشت کرده است. سپاه اعلام کرد این کشتی «به‌طور سیستماتیک در قاچاق سوخت مشارکت داشته است.»

۱۳ ژوئیه ۲۰۲۴

سخنگوی شرکتی که نفتکش توقیف‌شده در آوریل ۲۰۲۳ را اجاره کرده بود، گفت: «از آزادی ایمن کشتی و خدمه آن بسیار خوشحالیم.»

۳ مه ۲۰۲۴

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه، اعلام کرد ایران خدمه کشتی MSC Aries را که در ۱۳ آوریل توقیف شده بود، آزاد کرده است؛ هرچند کشتی همچنان تحت «توقیف قضایی» باقی مانده است.

۱۳ آوریل ۲۰۲۴

سپاه پاسداران کشتی تجاری ثبت‌شده در پرتغال به نام MCS Aries که «مرتبط با اسرائیل» عنوان شده بود، را در خلیج عمان توقیف کرد.

در ۱۵ آوریل، سخنگوی وزارت خارجه ایران ادعا کرد این کشتی به دلیل «نقض قوانین دریایی و بی‌توجهی به تماس‌های مقامات ایرانی» به آب‌های ایران هدایت شده است.

۱۵ فوریه ۲۰۲۴

سنتکام اعلام کرد نیروهای آمریکایی در ۲۸ ژانویه، «سلاح‌های متعارف پیشرفته و سایر تجهیزات کشنده» را که از ایران به مناطق تحت کنترل حوثی‌ها در یمن منتقل می‌شد، از یک کشتی در دریای عرب توقیف کرده‌اند.

۱۱ ژانویه ۲۰۲۴

نیروی دریایی ایران اعلام کرد در پاسخ به توقیف محموله نفتی ایران در سال ۲۰۲۳ توسط آمریکا در کشتی سوئز راجان، نفتکش «سنت نیکلاس» را در خلیج عمان توقیف کرده است. یک پالایشگاه ترکیه‌ای تأیید کرد محموله این کشتی با پرچم جزایر مارشال را از عراق خریداری کرده است.

کاخ سفید این اقدام را «تحریک‌آمیز و غیرقابل قبول» دانست و خواستار آزادی فوری کشتی شد.

۱ ژانویه ۲۰۲۴

رسانه‌های ایران گزارش دادند ناوشکن «البرز» وارد دریای سرخ شده است.

۲۳ دسامبر ۲۰۲۳

پنتاگون تأیید کرد که کشتی «ام/وی کم پلوتو»—یک تانکر شیمیایی با پرچم لیبریا، متعلق به ژاپن و تحت مدیریت هلند—در اقیانوس هند، در ۲۰۰ مایل دریایی از سواحل هند، توسط یک پهپاد انتحاری که از سوی ایران شلیک شده بود، مورد حمله قرار گرفته است.

سخنگوی وزارت خارجه ایران این ادعا را رد کرد.

۲۲ دسامبر ۲۰۲۳

یک مقام ارشد کاخ سفید گفت: «می‌دانیم ایران عمیقاً در برنامه‌ریزی عملیات علیه کشتی‌های تجاری در دریای سرخ نقش داشته است. این موضوع با حمایت مادی و تشویق‌های بلندمدت ایران از اقدامات بی‌ثبات‌کننده حوثی‌ها سازگار است… این یک چالش بین‌المللی است که نیازمند اقدام جمعی است.»

۱۴ دسامبر ۲۰۲۳

وزیر دفاع ایران در واکنش به برنامه آمریکا برای تشکیل نیروی ضربت چندملیتی با هدف تأمین امنیت دریای سرخ هشدار داد: «اگر چنین اقدام غیرمنطقی انجام دهند، با مشکلات فوق‌العاده‌ای مواجه خواهند شد… هیچ‌کس نمی‌تواند در منطقه‌ای که ما بر آن تسلط داریم، اقدامی انجام دهد.»

* پیشینه

خلیج فارس طی دهه‌ها یکی از محورهای اصلی تنش میان ایالات متحده و ایران بوده است. این وضعیت در سال‌های پایانی جنگ ایران و عراق شدت گرفت، زمانی که نیروی دریایی آمریکا در سال ۱۹۸۷ عملیات «اراده راسخ» را برای حفاظت از کشتی‌های متحدانش آغاز کرد.

در آوریل ۱۹۸۸ و در جریان عملیات «آخوند دعاکننده»، آمریکا پس از برخورد یک ناوچه‌اش با مین ایرانی، نیمی از ناوگان عملیاتی ایران را غرق یا به شدت آسیب زد.

خلیج فارس عمدتاً در حوزه فعالیت نیروی دریایی سپاه پاسداران قرار دارد، هرچند نیروی دریایی ارتش نیز در منطقه فعال است. ایران بارها در پاسخ به فشارهای خارجی تهدید کرده که تنگه هرمز، «مهم‌ترین گلوگاه جهان»، را مسدود خواهد کرد.

طبق گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا، تهران و واشنگتن یکدیگر را به «آزار و اذیت» و «اقدامات تحریک‌آمیز» دریایی متهم می‌کنند.

مقامات دفاعی آمریکا ۲۳ مورد «ناایمن یا غیرحرفه‌ای» را در سال ۲۰۱۵ و ۳۵ مورد در سال ۲۰۱۶ ثبت کردند. این برخوردها حدود یک‌دهم مجموع ۳۰۰ درگیری دریایی در سال ۲۰۱۵ و ۲۵۰ درگیری در نیمه نخست ۲۰۱۶ بودند.

یکی از مهم‌ترین حوادث در ژانویه ۲۰۱۶ رخ داد؛ زمانی که دو قایق فرماندهی رودخانه‌ای آمریکا وارد آب‌های ایران نزدیک جزیره فارسی شدند و سپاه پاسداران ۱۰ ملوان را بازداشت کرد.

پس از تماس‌های جان کری و محمدجواد ظریف، ملوانان روز بعد آزاد شدند.

نیروی دریایی آمریکا اعلام کرد ایران با جلوگیری از عبور بی‌ضرر قایق‌ها و همچنین سوار شدن، جست‌وجو و ضبط آنها و عکس‌برداری از خدمه، قوانین بین‌المللی و مصونیت حاکمیتی آمریکا را نقض کرده است.

پس از خروج دولت ترامپ از برجام در مه ۲۰۱۸ و اعمال مجدد تحریم‌ها، تنش‌ها افزایش یافت؛ هرچند تعداد تعاملات ناایمن کمتر شده بود. لغو معافیت‌های نفتی آمریکا منجر به تشدید اقدامات ایران در حوزه هسته‌ای و منطقه‌ای شد و خلیج فارس به نقطه اشتعال تبدیل گردید.

در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۹ ایران یک پهپاد گلوبال هاوک آمریکا را که به گفته تهران وارد حریم هوایی ایران شده بود، سرنگون کرد. این حادثه نزدیک بود حمله متقابل آمریکا به خاک ایران را رقم بزند.

در ادامه، ناو USS Boxer در ۱۸ ژوئیه ۲۰۱۹ یک پهپاد ایرانی را در تنگه هرمز سرنگون کرد. ترامپ گفت پهپاد به فاصله ۱۰۰۰ یاردی نزدیک شده و به هشدارها پاسخ نداده بود، اما ایران هرگونه از دست دادن پهپاد را تکذیب کرد.

در پی مجموعه‌ای از حوادث شامل آسیب، آزار و توقیف نفتکش‌ها، سنتکام در ۱۹ ژوئیه عملیات «سنتینل» را برای افزایش امنیت در آبراه‌های حیاتی آغاز کرد.

از فوریه ۲۰۲۰، کشورهای اروپایی نیز مأموریت آگاهی دریایی در تنگه هرمز (EMASoH) را برای کاهش تنش‌ها آغاز کردند.

بین آوریل ۲۰۲۰ تا آوریل ۲۰۲۱ هیچ تعامل ناامن دریایی گزارش نشد تا اینکه دو حادثه در فاصله چند هفته رخ داد و در یکی از آنها کشتی‌های آمریکایی شلیک هشدار انجام دادند.

ایران همچنین به ارسال سلاح به حوثی‌های یمن متهم است.

در سال ۲۰۱۵ ائتلاف سعودی از توقیف یک قایق ایرانی مملو از مهمات در سواحل عمان خبر داد.

در فوریه ۲۰۱۶ ناو استرالیایی HMAS داروین قایقی حامل نزدیک به ۲۰۰۰ کلاشنیکف، ده‌ها نارنجک و سلاح‌های دیگر را توقیف کرد.

در مارس همان سال، ناوشکن فرانسوی FS Provence قایقی حامل تفنگ تهاجمی، مسلسل و سلاح ضدتانک را در شمال اقیانوس هند متوقف کرد.

دو ناو آمریکایی USS Sirocco و USS Gravely نیز در ۲۸ مارس ۲۰۱۶ محموله مشابهی را توقیف کردند.

در سال ۲۰۱۷ جیمز متیس بررسی توقیف یک کشتی ایرانی را در نظر گرفت اما از اجرای آن منصرف شد.

در سپتامبر ۲۰۱۷ یکی از فرماندهان آمریکایی اعلام کرد بیش از یک سال است توقیف دریایی مرتبط با ایران رخ نداده، اما حمایت تهران از حوثی‌ها ادامه دارد.

البته همه تعاملات دریایی میان دو کشور خصمانه نبوده است.

برای نمونه در اکتبر ۲۰۱۷ نیروهای دریایی دو کشور برای نجات ماهیگیران ایرانی به یکدیگر کمک کردند.

۴. تحلیل

فضای محدود برای مانور:

تنگه هرمز یکی از باریک‌ترین و شلوغ‌ترین گذرگاه‌های دریایی جهان است و مملو از کشتی‌های نظامی و غیرنظامی.

ترافیک شدید خطر تصادفات را افزایش می‌دهد، در حالی‌که زیرساخت‌های ارتباطی موجود برای جلوگیری از اشتباه محاسباتی یا تشدید تنش کافی نیست. به‌جز پیام‌های معمول بین کشتی‌ها، سازوکار مؤثری برای جلوگیری از مناقشات ناگهانی وجود ندارد…