آمادگی ایران برای میانجیگری بین افغانستان و پاکستان: ظرفیت‌ها و راهبردها

در ماه‌های اخیر، تنش‌ها میان پاکستان و افغانستان تحت حاکمیت طالبان بار دیگر شدت یافته و این شرایط پرتنش، بازیگران منطقه‌ای را به تکاپو واداشته تا راهکاری برای پایان دادن به این اختلافات دیرینه بیابند.

در هفته‌های گذشته، کشورهایی مانند ترکیه و قطر با توجه به روابط نسبی خود با هر دو طرف و جایگاه منطقه‌ای‌شان، میزبان چندین دور مذاکرات میان مقامات پاکستانی و طالبان بودند و سعی داشتند زمینه‌ای برای ایجاد صلح پایدار فراهم آورند. با این حال، این تلاش‌ها به دلیل فقدان اعتماد متقابل و تضمین‌های عملی، به یک آتش‌بس طولانی‌مدت منجر نشد و اختلافات همچنان به قوت خود باقی است.  

در چنین شرایطی، ایران با اعلام آمادگی برای ایفای نقش میانجی میان افغانستان و پاکستان وارد صحنه شد. این موضع سیاسی، هم از سوی اسلام‌آباد و هم از سوی حکومت طالبان با استقبال مواجه شد و قرار است در آینده نشستی منطقه‌ای با میانجیگری تهران با مقامات دو همسایه برگزار شود که نشان می‌دهد تهران ظرفیت بالقوه‌ای برای ایفای نقش کلیدی در کاهش تنشها دارد.

اعلام آمادگی ایران نه تنها یک پیام سیاسی است بلکه به عنوان نشانه‌ای عملی از توانایی تهران در میزبانی و تسهیل مذاکرات میان دو کشور همسایه تلقی می‌شود.

ظرفیتهای سیاسی و فرهنگی ایران برای میانجیگری

توانایی ایران برای میانجیگری میان کابل و اسلام‌آباد بر مجموعه‌ای از ظرفیت‌ها و مزیتهای منحصر به فرد متکی است که این کشور را نسبت به سایر بازیگران منطقه‌ای در موقعیت برتری قرار می‌دهد.

یکی از اصلی‌ترین این ظرفیت‌ها، وجود حسن همجواری و همسایگی با هر دو کشور است. ایران با داشتن مرزهای طولانی با افغانستان و پاکستان و شناخت دقیق از جغرافیا، شرایط اجتماعی و مسائل امنیتی این مناطق، از توانایی منحصربه‌فردی برای مدیریت تنشها برخوردار است. این همسایگی سبب شده تا تهران نه تنها مسائل امنیتی را از نزدیک رصد کند بلکه سریعاً اقدامات لازم برای پیشگیری از بحرانها را طراحی و اجرا کند.

منافع امنیتی مشترک میان ایران با افغانستان و پاکستان عامل مهم دیگری است که تهران را به گزینه‌ای مؤثر برای میانجیگری تبدیل می‌کند. تهدیدات تروریستی به ویژه در مناطق مرزی همواره یکی از نگرانی‌های اصلی سه کشور بوده است.

توانایی ایران در تبادل اطلاعات امنیتی با کابل و اسلام‌آباد، سابقه همکاری در مقابله با تهدیدات تروریستی و انگیزه مشترک برای کنترل مرزها، تهران را در موقعیتی قرار داده که می‌تواند نقش سازنده‌ای در ایجاد اعتماد میان طرفین ایفا کند. تجربه ایران در مدیریت مسائل امنیتی در مرزهای شرقی و همکاری با پاکستان در حوزه مقابله با گروه‌های مسلح تروریستی و تجزیه‌طلب، زمینه‌ای برای مذاکرات سیاسی و تثبیت صلح فراهم می‌آورد و احتمال کاهش تنش‌ها را افزایش می‌دهد.

ایران می‌تواند با برجسته کردن پیامدهای مخرب تهدیدات تروریستی برای امنیت افغانستان و پاکستان، طرفین را به سمت همکاری و همگرایی بیشتر ترغیب کند، تهدیداتی که برای بازیگرانی مانند ترکیه و قطر اصلا ملموس نیست و به اندازه تهران از این خطرات امنیتی درکی ندارند.

روابط دیپلماتیک ایران با هر دو کشور نیز از دیگر ظرفیت‌های مهم ایران است که همواره تلاش کرده تا مناسبات مستحکمی با اسلام‌آباد و کابل برقرار کند. این روابط متقابل موجب شده که ایران در نگاه هر دو طرف به عنوان بازیگری معتبر و قابل اعتماد شناخته شود. چنین جایگاهی تضمین می‌کند که میانجیگری ایران با استقبال واقعی طرفین مواجه شود و شانس موفقیت مذاکرات نسبت به تلاشهای پیشین افزایش یابد.

برتری ایران نسبت به بازیگران دیگر در این است که این کشورها به دلیل فاصله جغرافیایی و تمرکز بر منافع اقتصادی و سیاسی خود در هر گونه نشست میانیجیگری، بی‌طرفی فعال و نگاه جامع‌بین تهران به ریشه‌ها و ابعاد اختلافات را ندارند.

ایران منافع مشترک با هر کابل و اسلام‌آباد را مدنظر قرار می‌دهد و می‌داند که هرگونه تنش در مرزها، اثر مستقیم بر امنیت و ژئوپلیتیک منطقه خواهد داشت و لذا تلاش می‌کند تا پیش از اینکه وضعیت از کنترل خارج شود، جلوی آنرا بگیرد.

از سوی دیگر، عضویت مشترک با افغانستان و پاکستان در سازمان‌های منطقه‌ای مانند سازمان همکاری شانگهای و اکو، سازوکارهای عملی و حقوقی برای همکاری و اعتمادسازی میان کشورها فراهم کرده و ایران را قادر می‌سازد تا فرآیند میانجیگری را عملی‌تر و مؤثرتر از سایر بازیگران منطقه‌ای پیش ببرد.

تجربه ایران در میزبانی گفتگوهای منطقه‌ای درباره افغانستان و شرکت در نشستهای چندجانبه با محوریت حل بحرانهای این کشور در سالهای اخیر نشان می‌دهد که تهران توانایی مدیریت مذاکرات حساس و پیچیده میان دو همسایه را داراست و می‌تواند مسیر تعاملات را با دقت و اعتماد هدایت کند.

قرابتهای زبانی، فرهنگی، تاریخ و پیشینه مذهبی مشترک در مناطق مرزی نیز ابزارهایی برای ایجاد اعتماد و تعامل مؤثر بین سه کشور هستند و این اشتراکات باعث می‌شود ایران بتواند با درک عمیق‌ ذهنیت‌ها و نگرش‌های طرفین، مذاکرات را به شکل سازنده هدایت کند و زمینه‌ای برای تفاهم پایدار فراهم آورد.

همچنین، حضور جامعه مهاجر بزرگ افغانستانی در ایران نیز پیوندهای انسانی را تقویت می‌کند و سابقه مثبت تهران در کمک‌های انسانی به افغانستان، نقش ایران در مدیریت مهاجران و بحران‌های مرزی همگی از توانایی‌های ملموس تهران برای ایفا نقش میانجیگری و حل اختلافات میان اسلام‌آباد و کابل حکایت دارند.

ظرفیت‌های اقتصادی

ظرفیت‌های اقتصادی و ترانزیتی ایران نیز می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در روند حل اختلافات میان افغانستان و پاکستان داشته باشد.

ایران به عنوان یک مسیر ترانزیتی کلیدی، امکانات حمل‌ونقل و زیرساختهای اقتصادی مناسبی در اختیار دارد که می‌تواند در قالب بسته‌های همکاری اقتصادی یا ایجاد مشوق‌های مشترک، نقش بازدارنده و سازنده‌ای در کاهش تنشها ایفا کند. قرار گرفتن ایران در مسیر اتصال شرق به غرب، دسترسی به خلیج فارس و اقیانوس هند می‌تواند نقطه اتصال حیاتی برای افغانستان و پاکستان باشد.  

این ظرفیت‌ها تضمین می‌کند که توافقات میان دو طرف تنها جنبه سیاسی نداشته باشد بلکه ابعاد اقتصادی و عملیاتی نیز در آن لحاظ شود و اعتماد متقابل تثبیت گردد. ایران می‌تواند با روشن کردن مزایای مسیرهای ترانزیتی و فرصتهای تجاری، مسیر کاهش تنش‌ها را هموار سازد و انگیزه طرفین را برای همکاری افزایش دهد.

ظرفیتهای ایران از منظر ژئوپلیتیکی، امنیتی، دیپلماتیک و اقتصادی، این کشور را به گزینه‌ای مؤثر و عملی برای میانجیگری میان افغانستان و پاکستان تبدیل کرده است. این ویژگی‌ها نشان می‌دهد که ایران می‌تواند با بهره‌گیری از تجربه و توانایی‌های خود نه تنها سطح تنشها در مرزها را کاهش دهد بلکه امکان ایجاد یک صلح پایدار و مستحکم میان دو کشور همسایه را نیز فراهم آورد. این روند، به نفع تمامی بازیگران منطقه‌ای و حتی فرامنطقه‌ای خواهد بود، چرا که ثبات در این منطقه حساس پیامدهای گسترده‌ای برای امنیت، توسعه اقتصادی و همکاری‌های منطقه‌ای دارد.

از اینرو، این اقدام می‌تواند الگویی برای حل اختلافات دیگر در منطقه ارائه دهد و نشان دهد که بازیگران منطقه‌ای با درک متقابل، بهره‌گیری از ظرفیتهای داخلی و تعامل سازنده قادر به مدیریت بحرانها و جلوگیری از گسترش تنشها هستند.

در صورت موفقیت این میانجیگری، ایران نقش خود را به عنوان بازیگر کلیدی در امنیت و ثبات منطقه تثبیت خواهد کرد و افغانستان و پاکستان نیز از طریق گفتگو و همکاری، مسیر تازه‌ای برای تعاملات سازنده و همکاری‌های آتی پیش روی خود خواهند گشود.