بحران انسانی سودان تا چه حد گسترده است؟

تبیین:

شورای روابط خارجی آمریکا  : 6 نوامبر -15  آبان 1404

www.cfr.org

 نویسنده: ماریل فراگامو و دایانا روی

نشر محتوای مقالات در اندیشکده های خارجی صرفا به منظور درک مناسبات تحلیلی خارجی و هم افزایی تحلیلی مخاطبان بوده و موسسه تبیین محتواهای مزبور را رد یا تأیید نمی کند.

با گذشت بیش از دو سال از آغاز جنگ داخلی در سودان، حدود دوازده میلیون نفر به اجبار آواره شده‌اند. با این حال، کارشناسان می‌گویند بحران انسانی ویرانگر این کشور هنوز آن‌گونه که شایسته است، توجه جامعه بین‌المللی را جلب نکرده است.

آغاز درگیری و وخامت اوضاع

سودان از ۱۵ آوریل ۲۰۲۳، با درگیری میان نیروهای مسلح سودان (SAF) و گروه شبه‌نظامی «نیروهای پشتیبانی سریع» (RSF) وارد جنگ داخلی شد. این خشونت، دوره‌ی کوتاه صلحی را که پس از دو جنگ داخلی و چند کودتای اخیر برقرار شده بود، از میان برد و وضعیت انسانی از پیش شکننده‌ی کشور را به‌مراتب وخیم‌تر کرد.

با تشدید جنگ، سودان به بزرگ‌ترین و سریع‌ترین بحران آوارگی داخلی جهان دچار شد. چندین گروه حقوق بشری و دولت ایالات متحده، به‌ویژه با اشاره به رخدادهای دارفور، این خشونت‌ها را «نسل‌کشی» توصیف کرده‌اند. تصرف اخیر شهر الفاشر -آخرین مرکز بزرگ تحت کنترل دولت در دارفور -توسط RSF، به محاصره‌ی هجده‌ماهه‌ی شهر پایان داد اما خطر فروپاشی و تجزیه‌ی عملی کشور را افزایش داد.

ریشه‌های درگیری

دو طرف اصلی جنگ، پیش‌تر متحد بودند. آن‌ها در سال ۲۰۱۹ برای سرنگونی دیکتاتور عمر البشیر -که سه دهه قدرت را در دست داشت -متحد شدند. پس از برکناری البشیر، ژنرال عبدالفتاح البرهان به عنوان رئیس دولت موقت (دوفاکتو) به قدرت رسید.

در کودتای دوم سال ۲۰۲۱، البرهان با حمایت ژنرال محمد حمدان دقلو، معروف به «حمیدتی»، رهبر نیروهای پشتیبانی سریع، دولت انتقالی را سرنگون کرد. با افزایش فشارهای بین‌المللی برای انتقال قدرت به دولت غیرنظامی، تلاش البرهان برای ادغام RSF در ارتش ملی، موجب شورش خونین حمیدتی در آوریل ۲۰۲۳ شد.

تلاش‌های بین‌المللی برای میانجی‌گری و برقراری صلح تاکنون عمدتاً ناکام مانده‌اند. مذاکراتی که با میانجی‌گری آمریکا و عربستان سعودی انجام شد، به بیش از دوازده آتش‌بس ناموفق انجامید. طرح‌های صلح اتحادیه آفریقا و دیگر بلوک‌های منطقه‌ای نیز فروپاشیدند.

در واکنش، دولت سودان در سال ۲۰۲۴ عضویت خود را در سازمان بین‌دولتی توسعه (IGAD) -ائتلافی از کشورهای شرق آفریقا -به دلیل تماس آن نهاد با حمیدتی، به حالت تعلیق درآورد و محدودیت‌های شدیدی بر رسانه‌های داخلی اعمال کرد.

با این وجود، در نوامبر ۲۰۲۵، نیروهای پشتیبانی سریع با آتش‌بس بشردوستانه‌ای که از سوی ایالات متحده و کشورهای عربی پیشنهاد شده بود، موافقت کردند و اعلام نمودند که «مشتاقانه» منتظر مذاکرات صلح هستند. ارتش سودان تاکنون به این اعلام موضع پاسخی نداده است.

وخامت بحران انسانی

پیش از آغاز جنگ، سودان با بحرانی جدی مواجه بود: نزدیک به ۱۶ میلیون نفر از ناامنی غذایی شدید رنج می‌بردند و حدود ۳.۷ میلیون نفر در داخل کشور آواره بودند. همچنین، بیش از ۱.۳ میلیون پناهنده -عمدتاً از سودان جنوبی -در این کشور زندگی می‌کردند.

اما از زمان آغاز جنگ، اوضاع به‌شدت وخیم‌تر شده است. طبق گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل، تا نوامبر ۲۰۲۵ نزدیک به ۱۲ میلیون نفر از خانه‌های خود رانده شده‌اند. بیش از ۷.۲ میلیون نفر در داخل کشور آواره‌اند و حدود ۴.۲ میلیون نفر دیگر به کشورهای همسایه گریخته یا بازگشته‌اند. شمار قربانیان به دلیل محدودیت رسانه‌ای مشخص نیست، اما تخمین‌ها بین ۲۰ تا ۱۵۰ هزار نفر متغیر است.

تصرف الفاشر در اکتبر ۲۰۲۵، کنترل RSF را بر سراسر دارفور تثبیت کرد و موجب فرار ده‌ها هزار نفر دیگر شد. سازمان‌های بشردوستانه می‌گویند این حمله با کشتار غیرنظامیان همراه بوده است.

کارشناسان سازمان ملل هشدار داده‌اند:

«نباید اجازه داد سودان بیش از این در کابوس خشونت، گرسنگی و ناامیدی فرو رود. هدف قرار دادن عمدی غیرنظامیان، استفاده از گرسنگی، خشونت جنسی، ناپدیدسازی اجباری و آوارگی به عنوان سلاح جنگ، در حال رقم زدن فاجعه‌ای انسانی با ابعاد تاریخی است.»

زیرساخت‌های حیاتی سودان به‌شدت آسیب دیده‌اند. حملات هوایی و گلوله‌باران، بیمارستان‌ها، مدارس و مناطق مسکونی را ویران کرده است. شیوع بیماری‌هایی مانند وبا، تب دنگی و مالاریا در پی فروپاشی خدمات بهداشتی شدت گرفته است. افزایش قیمت غذا و سوخت، ناامنی غذایی را تشدید کرده و حدود ۲۵ میلیون نفر در دو منطقه کشور با گرسنگی حاد روبه‌رو هستند. برنامه جهانی غذا (WFP) هشدار داده است که در صورت ادامه‌ی جنگ، سودان ممکن است به «بزرگ‌ترین بحران گرسنگی تاریخ معاصر» تبدیل شود.

موج آوارگان و پناهندگان

حدود ۸۸۲ هزار نفر -معادل ۲۱ درصد از کل پناهندگان سودانی -به چاد گریخته‌اند. نزدیک به ۸۲۰ هزار نفر نیز که بیشترشان پناهندگان سودان جنوبی بودند، به دلیل جنگ مجبور به بازگشت به کشور خود شده‌اند. سایر پناهندگان به جمهوری آفریقای مرکزی، مصر، اتیوپی، لیبی و اوگاندا پناه برده‌اند.

کارشناسان هشدار می‌دهند که در صورت تداوم جنگ، شمار آوارگان باز هم افزایش خواهد یافت. اکثریت آن‌ها زنان و کودکانی هستند که بیش از همه در معرض خشونت جنسی و تجاوز قرار دارند. گزارش‌هایی از کشتارهای قومی و تجاوزهای گسترده علیه مردم ماسالیت، به‌ویژه در شهر الجنینه (دارفور غربی)، منتشر شده است.

هر دو طرف درگیر -ارتش سودان و RSF -به ارتکاب جنایات جنگی متهم‌اند و دادگاه بین‌المللی کیفری تحقیقات رسمی را آغاز کرده است. در ژانویه ۲۰۲۵، دولت ایالات متحده اعلام کرد RSF در دارفور مرتکب نسل‌کشی شده است و در پی آن، دولت بایدن حمیدتی و هفت شرکت وابسته به RSF در امارات را تحریم کرد.

واکنش کشورهای دیگر

همسایگان سودان، درگیر چالش‌های داخلی خود، با دشواری زیادی در پذیرش و ساماندهی پناهندگان روبه‌رو هستند. پنج کشور از هفت کشور هم‌مرز با سودان، خود سابقه‌ی درگیری داخلی دارند و اکنون با موج تازه‌ای از آوارگان مواجه‌اند.

به گفته‌ی میشل گاوین، پژوهشگر ارشد شورای روابط خارجی، «قدرت‌های خارجی با ارسال سلاح و منابع مالی به هر دو طرف، آتش این جنگ را شعله‌ور نگه داشته‌اند».

مصر از ارتش سودان حمایت می‌کند، در حالی‌که خلیفه حفتر، فرمانده شبه‌نظامیان لیبی، تجهیزات نظامی در اختیار RSF گذاشته است. در فوریه ۲۰۲۵، وزیر خارجه سودان توافقی را تأیید کرد که به روسیه اجازه می‌دهد در ساحل دریای سرخ پایگاه دریایی تأسیس کند. ارتش سودان و برخی قانون‌گذاران آمریکایی نیز امارات متحده عربی را به ارسال تجهیزات برای RSF متهم کرده‌اند -

اتهامی که ابوظبی رد می‌کند. با این حال، وال‌استریت ژورنال در اکتبر ۲۰۲۵ گزارش داد که تحویل تسلیحات از امارات به RSF افزایش یافته است.

این جنگ همکاری‌های منطقه‌ای در زمینه‌ی منابع آبی نیل و خطوط لوله‌ی نفت را به خطر انداخته است. تغییرات اقلیمی نیز با ایجاد خشکسالی و سیلاب‌های ویرانگر، بحران مهاجرت و کمبود منابع طبیعی را تشدید کرده است. بنادر سودان در دریای سرخ نیز در معرض خطر حملات حوثی‌های مورد حمایت ایران در یمن هستند. گزارش‌هایی حاکی از استفاده نیروی هوایی سودان از پهپادهای ایرانی منتشر شده، هرچند دو طرف این ارتباط را رد کرده‌اند.

نقش سازمان‌های بین‌المللی

سازمان ملل و نهادهای بشردوستانه سال‌هاست در سودان حضور دارند. در سال ۲۰۲۴، این سازمان و شرکایش ۱.۸ میلیارد دلار برای کمک به ۱۶ میلیون سودانی اختصاص دادند. کمیته بین‌المللی صلیب سرخ و سازمان‌های امداد اسلامی نیز فعالیت دارند و با گروه‌های محلی همکاری می‌کنند.

با این حال، ادامه‌ی درگیری‌ها سبب شده بسیاری از عملیات امدادی متوقف یا محدود شود. برنامه جهانی غذا برای انتقال کمک‌ها با مشکلات شدید مواجه است و در برخی مناطق -از جمله شهر واد مدنی و الفاشر -فعالیت‌هایش مختل شده است.

گوین درباره وضعیت الفاشر می‌گوید:

«هیچ مکان امنی باقی نمانده است؛ هیچ بندر امنی وجود ندارد، و هیچ کمکی در راه نیست.»

در عین حال، بحران بودجه نیز ادامه دارد. تا پایان سال ۲۰۲۵، تنها ۲۸ درصد از بودجه‌ی ۴.۲ میلیارد دلاری درخواستی سازمان ملل برای سودان تأمین شده است. کاهش کمک‌های بین‌المللی -از جمله کاهش بودجه‌ی آژانس توسعه بین‌المللی آمریکا -اوضاع را وخیم‌تر کرده است. فیلیپو گراندی، رئیس آژانس پناهندگان سازمان ملل، هشدار داده است که این کمبود بودجه به «بحران مسئولیت‌پذیری جهانی» تبدیل شده است، چرا که هزینه‌ی بی‌عملی را باید با «رنج انسان‌ها، بی‌ثباتی منطقه‌ای و آینده‌ای از دست‌رفته» سنجید.