لیبی در آستانه تحول امنیتی: میان آشوب و امید به ثبات

در تحولی بی‌سابقه در صحنه نظامی و سیاسی لیبی، سپهبد خالد حفتر، رئیس ستاد ارتش ملی لیبی (LNA) و فرزند فرمانده این نیرو، خلیفه حفتر، طی نشستی در شهر سرت با رهبران تیپ‌های مصراته توافقی برای تشکیل «نیروی مشترک» اعلام کرد. این اقدام که نخستین دیدار علنی میان دو طرف درگیر از زمان جنگ‌های ۲۰۱۹ محسوب می‌شود، می‌تواند نقطه عطفی در مسیر وحدت نهادهای نظامی و کاهش تنش‌های داخلی باشد.

ابعاد توافق جدید

توافق صورت گرفته در حال و هوای پنجمین سالگرد توافق آتش‌بس بین شرق و غرب لیبی صورت گرفته است که بر اساس آن کمیسیون نظامی مشترک این کشور (۵+۵) خود را متعهد به انحلال تمام تشکل‌های مسلح و شبه‌نظامیان در سراسر کشور کرد.

در واقع مسئله شبه‌نظامیان همچنان یکی از مهم‌ترین چالش‌های مقامات اجرایی در طرابلس است.

در نشست اخیر، خالد حفتر بر لزوم آغاز «گام‌های عملی برای متحد کردن نهاد نظامی» تأکید کرد. سرلشکر خالد المحجوب نیز اعلام کرد که این توافق منجر به تشکیل نیرویی مشترک برای مبارزه با تروریسم و مهاجرت غیرقانونی شده است. این نیروی مشترک قرار است در رزمایش Flintlock 26 که توسط فرماندهی آمریکا در آفریقا (AFRICOM) برگزار می‌شود، مشارکت کند. این رزمایش در سه‌ماهه اول سال آینده در سرت برگزار خواهد شد و هدف آن افزایش هماهنگی میان نیروهای شرق و غرب لیبی است.

تنوع و پراکندگی گروه‌های نظامی

لیبی از زمان سقوط رژیم معمر قذافی در سال ۲۰۱۱ تاکنون، شاهد ظهور ده‌ها گروه مسلح بوده که بسیاری از آن‌ها به‌صورت رسمی یا غیررسمی تحت دولت‌های مختلف فعالیت کرده‌اند. ارتش ملی لیبی به رهبری خلیفه حفتر در شرق کشور مستقر بوده و در مقابل، نیروهای دولت وفاق ملی و سپس دولت وحدت ملی در غرب کشور، به ویژه در طرابلس و مصراته، قدرت را در دست داشته‌اند. درگیری‌های سال ۲۰۱۹ اوج این خصومت‌ها بود، زمانی که تیپ‌های مصراته نقش کلیدی در دفع حمله ارتش ملی به طرابلس ایفا کردند.

در حال حاضر، مهم‌ترین گروه‌های نظامی فعال عبارت‌اند از:

• ارتش ملی لیبی (LNA): تحت فرماندهی خلیفه حفتر، مستقر در شرق کشور. این نیروها ساختار منظم‌تری دارند و از حمایت برخی کشورها مانند روسیه، امارات و مصر برخوردارند.
• نیروهای وابسته به دولت وحدت ملی (GNU): مستقر در غرب لیبی، به‌ویژه در طرابلس و مصراته. این نیروها شامل مجموعه‌ای از گروه‌های مسلح محلی هستند که هرچند به‌صورت رسمی تحت دولت فعالیت می‌کنند، اما استقلال عملیاتی بالایی دارند.
• تیپ ۴۴۴ رزمی: یکی از قدرتمندترین گروه‌های مسلح در طرابلس، که تحت فرماندهی محمود حمزه، فرمانده برجسته گردان ویژه بازدارندگی، در سال ۲۰۲۱ تأسیس شد. این گروه با کنترل اردوگاه‌های کلیدی، به‌ویژه اردوگاه یرموک و ستاد منطقه نظامی طرابلس، نفوذ خود را در محله‌های جنوب غربی پایتخت، از جمله عین زاره، الفرنج، صلاح‌الدین و قصر بن غشیر، گسترش داد.
• نیروی بازدارندگی ویژه (جهاز الردع): تحت فرماندهی عبدالرئوف کاره، با نفوذ بالا در طرابلس. این نیروها کنترل برخی زندان‌ها را در اختیار دارند و بارها به نقض حقوق بشر متهم شده‌اند.
• گردان ثبات (Stability Support Apparatus): تحت فرماندهی عبدالغنی الککلی (غنویه)، که در درگیری‌های داخلی اخیر در ماه مه 2025 ترور شد و جای او را ابوذریبه گرفت.
• تیپ‌های مصراته: مجموعه‌ای از گروه‌های مسلح در شهر مصراته که سابقاً در چارچوب دولت وفاق ملی فعالیت می‌کردند و اخیراً وارد گفت‌وگو با ارتش ملی لیبی برای تشکیل نیروی مشترک شده‌اند.

سابقه درگیری‌های اخیر

درگیری‌های مسلحانه در لیبی در سال ۲۰۲۵ نیز ادامه یافته و عمدتاً در مناطق غربی کشور متمرکز بوده‌اند. مهم‌ترین موارد عبارت‌اند از:

• طرابلس (مه ۲۰۲۵): درگیری شدید میان تیپ ۴۴۴ و جهاز الردع پس از کشته شدن عبدالغنی الککلی در یک نشست رسمی. این درگیری‌ها منجر به کشته و زخمی شدن ده‌ها نفر و ایجاد وحشت در میان غیرنظامیان شد.
• مصراته (اکتبر ۲۰۲۵): درگیری میان نیروهای عملیات مشترک و گردان ۲۴ پیاده نظام، که هر دو وابسته به دولت وحدت ملی هستند. این درگیری‌ها پس از بازداشت یکی از اعضای نیروها آغاز شد و به تبادل آتش سنگین با سلاح‌های سنگین انجامید. در نتیجه، ۱۱ غیرنظامی زخمی شدند و فرودگاه بین‌المللی مصراته به‌طور موقت تعطیل شد. این اولین بار از زمان سرنگونی معمر قذافی، رئیس جمهور سابق لیبی در سال ۲۰۱۱ بود که مصراته، سومین شهر بزرگ لیبی، شاهد درگیری بین گروه‌های مسلح بود. مصراته، واقع در حدود ۲۰۰ کیلومتری (۱۲۵ مایلی) شرق طرابلس، محل استقرار برخی از قدرتمندترین تشکیلات مسلح کشور است که نقش کلیدی در حمایت از دبیبه در برابر «نیروی بازدارندگی ویژه» به رهبری عبدالرئوف کارا ایفا کرده‌اند.
• زاویه و سبها: در ۲۷ آگوست، شهر ساحلی الزاویه بار دیگر به نقطه‌ی اشتعال تبدیل شد. گروه‌های مسلح رقیب با سلاح‌های سنگین در مناطق مسکونی درگیر شدند و تلفات و خسارات قابل توجهی را به جا گذاشتند. این درگیری‌های پراکنده میان گروه‌های مسلح محلی بر سر کنترل منابع نفتی، مسیرهای قاچاق و مناطق استراتژیک روی داد که با مداخله شورای ریاست جمهوری و نیروهای امنیتی مهار شد.

واکنش‌ها و چالش‌ها

با وجود اهمیت این توافق، واکنش‌ها از سوی نهادهای وابسته به دولت وحدت ملی محتاطانه و حتی منفی بوده است. سرویس مبارزه با تروریسم دولت وحدت، مشارکت در نشست سرت را تکذیب کرده و آن را «شایعه» خوانده است. این موضع‌گیری نشان‌دهنده شکاف عمیق میان نهادهای امنیتی غرب لیبی و تلاش‌های ارتش ملی برای ایجاد وحدت است.

در همین حال، درگیری‌های اخیر در مصراته نشان‌دهنده بحران موازی‌کاری و نبود کنترل مرکزی بر گروه‌های مسلح است که موجی از انتقاد متوجه دولت وحدت ملی کرد.

گزارش‌های سازمان‌های حقوق بشری تصویری تیره و تار از این ناتوانی در کنترل مسلحین را ترسیم می‌کند. طبق گزارشها دستگیری‌های خودسرانه، قتل‌های فراقضایی و ناپدید شدن‌های اجباری همچنان گسترده است. بین مارس ۲۰۲۴ و سپتامبر ۲۰۲۵، گمان می‌رود حداقل ۲۰ نفر از بازداشت‌شدگان به دلایل سیاسی در بازداشت جان خود را از دست داده‌اند. پاسخگویی همچنان مبهم است زیرا نهادهای قضایی با دخالت و ترس از انتقام‌جویی دست و پنجه نرم می‌کنند.

در این میان چندپارگی سیاسی و ‌نظامی در طرابلس، خلأ حاکمیتی را عمیق‌تر و زمینه‌ساز تجدید سازمان گروه‌های تکفیری مانند داعش شده است. دستگیری‌های اخیر داعش و از سرگیری تبلیغات این گروه، نشان می‌دهد که لیبی همچنان نقش پایداری به عنوان یک قطب فعالیت و تأمین لجستیکی و ایدئولوژیک برای سازمان داعش است. 

نتیجه‌گیری

تعدد گروه‌های مسلح و نبود کنترل مرکزی بر آن‌ها، یکی از مهم‌ترین موانع در مسیر تحقق ثبات و امنیت پایدار در لیبی است. درگیری‌های اخیر نشان می‌دهد که حتی در چارچوب دولت وحدت ملی نیز هماهنگی لازم میان نیروهای امنیتی وجود ندارد. این وضعیت نه‌تنها امنیت شهروندان را تهدید می‌کند، بلکه توافقات سیاسی و تلاش‌ها برای وحدت نظامی را نیز با خطر مواجه می‌سازد.

توافق خالد حفتر با تیپ‌های مصراته، اگرچه گامی مهم در مسیر وحدت نظامی است، اما در سایه بحران‌های امنیتی، موازی‌کاری گروه‌های مسلح، و نبود اعتماد میان نهادهای غرب و شرق، تحقق آن با چالش‌های جدی مواجه است. برای رسیدن به ثبات پایدار، لیبی نیازمند اصلاحات ساختاری، خلع سلاح گروه‌های غیررسمی، و نظارت بین‌المللی بر روند ادغام نیروهای نظامی است.