جایگاه ایران در چهار سازمان کلیدی بین المللی ( اکو، شانگهای، سها، بریکس )

تبیین:

ابعاد جغرافیایی و جمعیتی از مهمترین شاخص‌ها برای سنجش ظرفیت و اثرگذاری سازمان‌های بینالمللی هستند. وسعت سرزمینی، تراکم جمعیت، تنوع قومی و مذهبی، و پیوستگی جغرافیایی نه تنها بر توان اقتصادی و سیاسی سازمان‌ها اثر مستقیم دارد، بلکه میزان انسجام درونی و امکان اجرای پروژه‌های مشترک را نیز تعیین میکند.

ایران با عضویت در چهار سازمان مهم شامل سازمان همکاری اسلامی (سها)، سازمان همکاری اقتصادی (اکو)، گروه بریکس (بریکس) و سازمان همکاری شانگهای (شانگهای)، در موقعیتی قرار گرفته است که می‌تواند از ظرفیت‌های جغرافیایی و جمعیتی هر یک بهره‌برداری کند. در حالی که سها و بریکس گستره‌ای فرامنطقه‌ای و چندقاره‌ای دارند، اکو و شانگهای از تمرکز جغرافیایی و پیوستگی سرزمینی برخوردارند. این تنوع فرصت‌های متعددی برای ایران فراهم می‌کند؛ از نقش‌آفرینی در شبکه‌های ترانزیتی و انرژی تا افزایش نفوذ در میان جمعیت‌های بزرگ آسیا و جهان اسلام.

بنابراین، بررسی دقیق ویژگی‌های جغرافیایی و جمعیتی این چهار سازمان به ایران امکان می‌دهد راهبرد‌های چندلایه‌ای برای افزایش قدرت چانه‌زنی و بهره‌گیری از موقعیت ژئوپلیتیک خود طراحی کند.

قاره‌های پوشش داده‌شده

سها: آسیا، آفریقا، اروپا و بخش‌هایی از آمریکای لاتین.

اکو: عمدتاً آسیای مرکزی، خاورمیانه و بخشی از قفقاز.

بریکس: آسیا، آفریقا، آمریکای جنوبی و خاورمیانه.

شانگهای: متمرکز بر اوراسیا.

سها و بریکس چندقاره‌ای و فرامنطقه‌ای هستند؛ اکو و شانگهای تمرکز جغرافیایی محدودتر، اما منسجم‌تر دارند.

مساحت کل اعضا

سها: بیش از ۳۱ میلیون کیلومتر مربع (حدود یک‌چهارم خشکی‌های جهان).

اکو: حدود ۸ میلیون کیلومتر مربع.

بریکس: بیش از ۴۰ میلیون کیلومتر مربع.

شانگهای: بیش از ۳۴ میلیون کیلومتر مربع.

بریکس و شانگهای از نظر وسعت سرزمینی در سطح قدرت‌های بزرگ جهانی‌اند؛ سها نیز وسعت بالایی دارد، اما پراکندگی زیاد کارایی را کاهش می‌دهد. اکو بسیار کوچک‌تر است.

جمعیت کل

سها: حدود ۱٫۹ میلیارد نفر (تقریباً یک‌چهارم جمعیت جهان).

اکو: نزدیک به ۵۰۰ میلیون نفر.

بریکس: حدود ۳٫۵ میلیارد نفر (نزدیک به ۴۰٪ جمعیت جهان).

شانگهای: بیش از ۳٫۲ میلیارد نفر (حدود ۴۰٪ جمعیت جهان).

بریکس و شانگهای از منظر جمعیت جایگاه مسلط دارند؛ سها نیز سهم بزرگی دارد، اما هماهنگی ضعیف است. اکو جمعیت نسبتاً کمی دارد.

درصد جمعیت جهان

سها: نزدیک به ۲۵٪ جمعیت جهان.

اکو: کمتر از ۷٪ جمعیت جهان.

بریکس: حدود ۴۰٪ جمعیت جهان.

شانگهای: حدود ۴۰٪ جمعیت جهان.

بریکس و شانگهای بیشترین وزن جمعیتی جهانی را دارند و بنابراین قدرت چانه‌زنی بالاتری دارند.

تراکم جمعیت

سها: از کشور‌های پرجمعیت (اندونزی، پاکستان) تا کم‌جمعیت (مالدیو، گویان).

اکو: تراکم متوسط؛ پاکستان و ترکیه جمعیت بالا دارند، آسیای مرکزی پراکنده است.

بریکس: تنوع بالا؛ هند و چین پرجمعیت، آفریقای جنوبی و امارات کم‌جمعیت.

شانگهای: تمرکز شدید جمعیتی در هند و چین.

تراکم جمعیتی بریکس و شانگهای در چند کشور کلیدی متمرکز است، در حالی‌که سها ترکیب بسیار متنوع‌تری دارد. اکو میانه‌ای از این دو حالت است.

تنوع قومی

سها: بسیار بالا؛ عرب، ترک، فارس، آفریقایی، آسیای جنوب‌شرقی.

اکو: محدودتر؛ بیشتر ترک‌زبانان، فارسی‌زبانان و پشتون‌ها.

بریکس: از قومیت‌های بزرگ (هندی، چینی، روسی، عرب، آفریقایی، لاتین).

شانگهای: عمدتاً اوراسیایی، اما شامل چینی، روسی، هندی، ایرانی، ترک.

سها و بریکس تنوع قومی گسترده‌تری دارند؛ شانگهای و اکو به دلیل تمرکز منطقه‌ای، انسجام نسبی بیشتری دارند.

تنوع مذهبی

سها: مسلمان به‌عنوان اکثریت؛ اما شامل فرقه‌ها و مذاهب مختلف.

اکو: اکثراً مسلمان، اما تفاوت شیعه–سنی و مذاهب کوچک‌تر وجود دارد.

بریکس: تنوع دینی گسترده؛ مسیحی، مسلمان، هندو، بودایی.

شانگهای: غالباً غیرمذهبی/سکولار در سیاست، اما شامل اسلام، هندوئیسم، بودیسم، ارتدوکس.

بریکس و سها بیشترین تنوع مذهبی دارند؛ اکو و شانگهای در این زمینه انسجام بیشتری دارند.

شهر‌های کلیدی

سها: مراکز متعدد مثل جاکارتا، ریاض، تهران، قاهره، استانبول.

اکو: شهر‌های منطقه‌ای مثل تهران، آنکارا، اسلام‌آباد، باکو.

بریکس: پکن، مسکو، بمبئی، برازیلیا، قاهره.

شانگهای: پکن، دهلی، مسکو، تهران.

بریکس و سها پراکندگی شهری جهانی دارند؛ شانگهای و اکو تمرکز بر شهر‌های منطقه‌ای دارند.

نقش کشور‌های کوچک در برابر بزرگ

سها: کشور‌های کوچک (مالدیو، کومور) در کنار قدرت‌های بزرگ (عربستان، ترکیه).

اکو: بیشتر کشور‌ها متوسط یا کوچک، به‌جز ترکیه و ایران.

بریکس: قدرت‌های بزرگ (چین، هند، روسیه) غالب هستند؛ نقش کشور‌های کوچک‌تر محدود است.

شانگهای: نیز تحت سلطه قدرت‌های بزرگ (چین، روسیه، هند) است.

در بریکس و شانگهای، توازن قدرت به نفع بازیگران بزرگ است. در سها، کشور‌های کوچک هم صدای خود را دارند، اما اثرگذاری محدود است. در اکو، تعادل بیشتری برقرار است.

پیوستگی جغرافیایی

سها: فاقد پیوستگی؛ سه قاره را پوشش می‌دهد.

اکو: پیوستگی جغرافیایی قوی در اطراف ایران.

بریکس: پراکنده و بدون پیوستگی سرزمینی.

شانگهای: پیوستگی قوی اوراسیایی.

اکو و شانگهای به دلیل پیوستگی سرزمینی قابلیت بیشتری برای پروژه‌های اتصال زمینی و همکاری امنیتی دارند؛ بریکس و سها پراکنده‌تر و دشوارتر در هماهنگی فضایی هستند.

جمع‌بندی:

بریکس و شانگهای با داشتن حدود ۴۰٪ جمعیت جهان و وسعت سرزمینی گسترده، قدرت بالقوه بالایی در شکل‌دهی به نظم جهانی دارند. سها از نظر جمعیت و تنوع جغرافیایی غنی است، اما پراکندگی شدید باعث کاهش کارایی می‌شود. اکو اگرچه کوچک‌تر است، اما به دلیل پیوستگی جغرافیایی می‌تواند در حوزه‌هایی مانند ترانزیت، انرژی و همکاری‌های مرزی نقش عملی‌تر ایفا کند.