چگونه پهپادها در حال بازتعریف پویایی درگیری‌های مسلحانه در آفریقا هستند؟

تبیین:

الجزیره قطر : 17 سپتامبر – 25 شهریور 1404 https://studies.aljazeera.net

نویسنده: مصطفی جالی

پهپادها به ستون حیاتی درگیری‌های آفریقایی تبدیل شده‌اند که موازنه قوا را بازتعریف می‌کنند، راه را برای نفوذ خارجی و صنایع نوپای داخلی باز می‌کنند، اما خطرات اخلاقی و امنیتی ایجاد می‌کنند و ممکن است به مسابقه تسلیحاتی بینجامند که ثبات منطقه‌ای را تهدید می‌کند.

ارتش‌های منظم و جنبش‌های شورشی در استفاده از پهپادها در حملات خود با یکدیگر رقابت می‌کنند (گتی)

مقدمه

دهه‌های اخیر شاهد تغییراتی بنیادین در ماهیت درگیری‌های نظامی بوده‌اند؛ جایی که پهپادها به عنوان عنصری تأثیرگذار در شکل‌دهی به چشم‌انداز ژئوپلیتیک جهانی ظهور کرده‌اند. این فناوری‌ها دیگر صرفاً ابزارهای مکمل نیستند، بلکه به تجهیزات نظامی استانداردی تبدیل شده‌اند که شبکه‌ای جهانی و پیچیده متشکل از یگان‌های تخصصی نظامی، پایگاه‌های عملیاتی و سایت‌های آزمایشی مخصوص توسعه و استقرار آنها را به وجود آورده‌اند. این گسترش وسیع، اهمیت فزاینده این فناوری را در راهبردهای دفاعی و تهاجمی کشورها منعکس می‌کند.

این اهمیت به وضوح در عرصه‌های نبرد معاصر در مناطقی مانند اوکراین، سوریه و یمن، علاوه بر کانون‌های دیگر تنش ژئوپلیتیک، مشهود است. آسمان این مناطق به طور فزاینده‌ای مملو از انواع مختلف پهپادها با اندازه‌ها، قابلیت‌های فنی و سطوح پیچیدگی متفاوت شده است. کاربرد این پهپادها از جمع‌آوری اطلاعات دقیق امنیتی، اجرای حملات هوایی هدایت‌شده، هدف‌گیری دقیق مواضع توپخانه‌ای، تا مأموریت‌های پیچیده جنگ الکترونیک به منظور مختل کردن سیستم‌های دشمن را در بر می‌گیرد. این تنوع در مأموریت‌ها، نقش محوری پهپادها را به عنوان مشارکت‌کننده‌ای کلیدی در تغییر مستمر ویژگی‌های جنگ مدرن تأیید می‌کند.

از نظر تاریخی، استفاده از پهپادهای تهاجمی عمدتاً به کشورهای پیشرفته غربی محدود می‌شد. با این حال، پویایی‌های جهانی‌سازی و اقتصاد بازار آزاد شتابان، عصر جدیدی را نوید داد که در آن دسترسی به این فناوری برای کشورها و بازیگران غیردولتی بی‌شماری فراهم شد.

در این چارچوب، آفریقا به طور فزاینده‌ای به عنوان صحنه‌ای مهم برای استقرار این فناوری ظهور کرده است که نیازمند مطالعه‌ای عمیق از منظر امنیتی، راهبردی و ژئوپلیتیک برای درک تأثیرات و پیامدهای آن بر موازنه قوا در درگیری‌های مسلحانه و بر امنیت محلی و منطقه‌ای است.

افزایش دارایی‌های پهپادی آفریقا

داده‌های از سال ۱۹۸۰ تا ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که در مجموع ۳۱ کشور آفریقایی اقدام به خرید ۱۵۳۴ فروند پهپاد به صورت تجمعی کرده‌اند. با تحلیل روندهای خرید، سال ۲۰۲۰ با خرید ۲۳۷ فروند پهپاد، بالاترین نقطه اوج را به خود دید و پس از آن به ترتیب سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۱ قرار دارند (۱). علاوه بر این، حداقل ۱۵ توافقنامه خرید دوجانبه (که هر کدام شامل بیش از یک دوجین پهپاد است) هر سال از ۲۰۲۰ به بعد منعقد شده است. گسترش پهپادها در آفریقا توسط مجموعه‌ای از عوامل از جمله نگرانی‌های امنیتی فزاینده، افزایش آگاهی از مزایای راهبردی که این پهپادها ارائه می‌دهند (۲) - از جمله هزینه کم، در دسترس بودن فزاینده، تمایل به تقویت قابلیت‌های نظارتی و توانایی نمایش قدرت در برابر مخالفان - به پیش رانده می‌شود (۳). بازار پهپاد آفریقا این علاقه فزاینده را منعکس می‌کند: ارزش آن در سال ۲۰۲۳ معادل ۶۵.۵ میلیون دلار آمریکا برآورد شد و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ به ۱۰۷.۱ میلیون دلار برسد، با نرخ رشد سالانه ۷.۳٪. تعداد واحدها نیز در سال ۲۰۲۳ به ۲۹۳ فروند رسید و ممکن است تا پایان دهه با رشد ۱۲.۴٪ از ۶۶۳ فروند فراتر رود(4)

پهپادهای خریداری شده شامل همه چیز از پهپادهای کوچک قابل حمل با وزن کمتر از یک کیلوگرم که عمدتاً برای جمع‌آوری اطلاعات استفاده می‌شوند، تا پهپادهای با قابلیت تحمل پرواز بالا)تحمل پرواز طولانی( که می‌توانند ۲۴ ساعت در هوا بمانند، با سرعت بیش از ۳۰۰ کیلومتر در ساعت پرواز کنند و بیش از ۹۰۰ کیلوگرم مهمات هدایت‌شده دقیق رها کنند، می‌شود)۵(.

از نظر خریدهای ملی، مصر به عنوان یک خریدار اصلی ظهور کرده است که با خرید ۲۶۷ فروند پهپاد، ۱۷.۴۱٪ از کل واحدها را به خود اختصاص داده است. پس از آن مراکش، نیجریه، اتیوپی و سپس الجزایر به عنوان خریداران مهم قرار دارند. در مقابل، کشورهایی مانند چاد تعداد ناچیزی واحد خریداری کرده‌اند (۶). این نابرابری اغلب با موقعیت راهبردی کشور، چالش‌های امنیتی حاکم و اندازه بودجه دفاعی آن مرتبط است. برای مثال، کشورهای شمال آفریقا از جمله مصر، مراکش و الجزایر از قدرت نظامی برخوردارند و به دلیل هزینه‌های دفاعی بزرگ و نزدیکی به مناطق درگیری، تعداد بیشتری پهپاد به کار می‌گیرند. نیجریه که بیش از یک دهه درگیر مبارزه با شورش است، به شدت به پهپادها برای جبران شکاف‌ها در قابلیت‌های نظامی خود متکی است (۷). به طور مشابه، اتیوپی که درگیری‌های مداومی در مناطقی مانند تیگرای و سومالی دارد، به پهپادها برای تقویت توان نظامی محدود خود روی آورده است )۸(.

در سطح منطقه‌ای، شمال آفریقا با ۸۱۸ واحد (۵۳.۳۲٪ از کل) در رتبه اول قرار دارد. پس از آن غرب آفریقا با ۳۳۸ واحد، شرق آفریقا با ۲۱۸ واحد و جنوب آفریقا با ۱۶۰ واحد قرار دارند. این توزیع منطقه‌ای تا حد زیادی تحت تأثیر گسترش ناآرامی‌ها و چالش‌های امنیتی قرار دارد. اکثریت قریب به اتفاق پهپادهای خریداری شده در غرب آفریقا متعلق به نیجریه است که با تهدیدات امنیتی متعددی روبرو است و مساحت بزرگی دارد که نیاز به نظارت گسترده دارد. در شرق آفریقا، کشورهایی مانند اتیوپی و کنیا بخش عمده‌ای از پهپادهای خریداری شده را به کار می‌گیرند که عمدتاً به دلیل درگیری‌های مداوم آنها با گروه‌هایی مانند الشباب و شورشیان تیگرای است(۹)

از سوی دیگر، رده‌بندی پهپادها ترجیحات متمایزی در بازار آفریقا را آشکار می‌کند. بر اساس رده‌بندی ناتو، پهپادهای رده دوم (سیستم‌های تاکتیکی با اندازه متوسط) بر خریدها مسلط هستند و با ۶۰۴ واحد، نزدیک به ۴۰٪ از کل خریدها را تشکیل می‌دهند. پس از آنها پهپادهای رده اول (میکرو، مینی و کوچک) و رده سوم (با قابلیت تحمل پرواز طولانی در ارتفاعات متوسط/ارتفاعات بالا) به ترتیب با ۴۸۱ و ۴۴۹ واحد قرار دارند (۱۰)

این توزیع نشان‌دهنده نیازهای عملیاتی متنوع در مناطق و بازیگران مختلف است. از نظر نوع، پهپادهای بال‌ثابت (بال‌ثابت با قابلیت برخاست و فرود عمودی) به شدت مورد توجه هستند و بیش از ۸۰٪ (۱۲۵۴ واحد) از کل خریدها را تشکیل می‌دهند. این ترجیح عمدتاً به دلیل قابلیت‌های برتر آنها در برد و تحمل پرواز در مقایسه با پهپادهای بال‌چرخشی (۱۴۴ واحد) و بال‌ثابت (۱۳۶ واحد) است (۱۱)

در سراسر فضای وسیع و متنوع آفریقا - جایی که درگیری‌ها در بیابان‌های دورافتاده، جنگل‌های انبوه و محله‌های شهری شعله‌ور می‌شود - نیروهای مسلح با چالش‌های مداومی از جانب گروه‌های شورشی، درگیری‌های مرزی و تنش‌های ناشی از منابع روبرو هستند. در این چارچوب، پهپادها به عنوان ابزاری کاربردی ظهور کرده‌اند که عملکرد ارتش‌های آفریقایی را بازتعریف می‌کنند. این ماشین‌ها از پهپادهای کوچکی که قابل پرتاب هستند تا سکوهای بزرگتر قادر به حمل سلاح یا تدارکات را شامل می‌شوند و به سربازان امکان می‌دهند دامنه عمل خود را بدون قرار دادن افراد در معرض خطرات غیرضروری گسترش دهند. با افزایش سرمایه‌گذاری کشورهای آفریقایی در نوسازی دفاعی خود در پاسخ به نیازهای امنیتی فزاینده، این پهپادها وسیله‌ای برای پر کردن شکاف‌های تجهیزاتی و نیروی انسانی فراهم می‌کنند و از پیشرفت‌های جهانی که برای پاسخگویی به نیازهای محلی تطبیق یافته‌اند، بهره می‌برند. در عصر رقابت راهبردی، پهپادها در آستانه ایفای نقش محوری در تقویت قابلیت‌های نیروهای مسلح آفریقا با هدف حفظ برتری تاکتیکی و راهبردی هستند. این سیستم‌ها آگاهی از میدان نبرد، قابلیت کشندگی بالاتر و گزینه‌های تاکتیکی متنوعی به نفع یگان‌های ارتش در عملیات‌های چندحوزه‌ای فراهم می‌کنند. اپراتورها از راه دور وسایل نقلیه‌ای را کنترل می‌کنند که به صورت نیمه خودکار عمل می‌کنند و امکان تصمیم‌گیری فوری از مکان‌های امن‌تر را فراهم می‌کنند. اثربخشی آنها در تمام مراحل عملیات چندحوزه‌ای آشکار می‌شود: از مرحله اولیه که اطلاعات جمع‌آوری می‌کنند، تا نفوذ به خطوط، از هم گسستن ساختارهای فرماندهی، بهره‌برداری از فرصت‌ها و رقابت مجدد برای تضمین سلطه بلندمدت(۱۲)

نقشه گسترش پهپادها در آفریقا

(۱) منبع داده‌ها: ارتش‌های آفریقایی، مرکز امنیت آمریکای جدید، مجموعه داده‌های استقرار هواپیماهای بدون سرنشین، پروژه داده‌های مکان و رویداد درگیری مسلحانه ) (ACLED)۱۳(

تعامل پیچیده بین محرک‌ها

اتکای فزاینده به پهپادها در قاره آفریقا توسط تعامل پیچیده‌ای از عوامل، از نیازهای امنیتی فوری گرفته تا پیشرفت فناوری و اولویت‌های توسعه‌ای در حال تحول، به پیش رانده می‌شود. این محرک‌ها، همراه با نقش‌هایی که بازیگران خارجی و داخلی ایفا می‌کنند، چشم‌انداز فعلی را در سراسر قاره شکل می‌دهند.

اول: محرک‌های ذاتی

بسیاری از محرک‌های ذاتی، تقاضای فزاینده کشورهای آفریقایی برای پهپادها را تقویت می‌کنند:

نگرانی‌های امنیتی: مبارزه با تروریسم و دزدی دریایی و نیاز به تأمین امنیت مرزها امری حیاتی است. پهپادها قابلیت‌های حیاتی نظارت هوایی و جمع‌آوری اطلاعات را فراهم می‌کنند و ابزاری مؤثر در عملیات ضدشورش و ضد انواع مختلف فعالیت‌های غیرقانونی ارائه می‌دهند (۱۴). توانایی نظارت بر مرزهای وسیع و اغلب متخلل، ردیابی تحرکات شورشیان و فراهم کردن اطلاعات لحظه‌ای، پهپادها را برای بسیاری از ارتش‌های آفریقایی ضروری ساخته است (۱۵). این علاوه بر تأثیر راهبردی آنها است که امکان حملات دقیق را فراهم می‌کند و تلفات زمینی را کاهش می‌دهد.

سهولت دسترسی و استفاده: نوآوری مستمر در فناوری پهپاد، این سیستم‌ها را مقرون به صرفه، قابل دسترسی و به راحتی قابل استفاده توسط بسیاری از کشورهای آفریقایی کرده است که ادغام آنها را در ساختار دفاعی و امنیتی آنها ممکن ساخته است (۱۶). سرعت سریع پیشرفت فناوری به این معنی است که پهپادها به طور فزاینده‌ای پیشرفته می‌شوند و قابلیت‌های بهبودیافته‌ای از نظر برد، تحمل پرواز، ظرفیت حمل محموله و خودمختاری ارائه می‌دهند (۱۷). آنها همچنین به آموزش کمتری نیاز دارند، در عمل منعطف هستند و می‌توانند به سرعت در مناطق درگیری که اغلب غیرقابل دسترس هستند، مستقر شوند )۱۸(

نیازهای توسعه‌ای: علاوه بر کاربردهای نظامی، پهپادها به طور فزاینده‌ای برای مقاصد غیرنظامی که به توسعه اقتصادی و رفاه اجتماعی کمک می‌کنند، استفاده می‌شوند. این موارد شامل نظارت بر زیرساخت‌ها، کشاورزی دقیق و مدیریت بلایا می‌شود )۱۹(

در نتیجه، کاربرد چندگانه پهپادها به این معنی است که سرمایه‌گذاری در آنها می‌تواند همزمان اهداف امنیتی، اقتصادی و توسعه‌ای را برآورده کند و کشورها را به تملک آنها ترغیب نماید.

دوم: نیروهای خارجی پیشبرنده دیپلماسی پهپادی

بازیگران خارجی نقش مهمی در بازار پهپاد آفریقا ایفا می‌کنند، عمدتاً به عنوان تأمین‌کنندگان فناوری و سیستم‌ها. ماهیت جهانی شده صنعت دفاعی به این معنی است که کشورهای آفریقایی اغلب پهپادها را از سازندگان بین‌المللی خریداری می‌کنند. مجموعه داده‌ها بر تسلط برخی قدرت‌ها تأکید می‌کنند:

نخست، چین یک تأمین‌کننده اصلی باقی می‌ماند و ۲۶٪ (۴۰۰ واحد) از کل پهپادهای خریداری شده توسط کشورهای آفریقایی را به خود اختصاص داده است. قیمت‌های رقابتی و تمایل آن به انتقال فناوری، آن را به شریکی مورد علاقه برای بسیاری از کشورها تبدیل کرده است.

اسرائیل، به عنوان یک تأمین‌کننده اصلی دیگر، نیز سهم قابل توجهی در این بازار دارد و شرکت‌های اسرائیلی به دلیل فناوری پیشرفته پهپاد، به ویژه در سیستم‌های نظارتی و شناسایی، مشهور هستند.

ایالات متحده نیز به عنوان یک تأمین‌کننده برجسته شده است، به ویژه برای سیستم‌های پیشرفته‌تر پهپاد یا هواپیماهای تخصصی )۲۰(

ثانیاً، در سال‌های اخیر، ترکیه به عنوان یک تأمین‌کننده برجسته ظهور کرده است، به ویژه با محبوبیت مدل‌هایی مانند Bayraktar TB2 و Akıncı که مورد استقبال گسترده در سراسر قاره قرار گرفته‌اند (۲۱). ترکیه به عنوان یک قدرت میانه، با برآوردن تقاضای فزاینده برای پهپادها، در حال گسترش نفوذ نامتقارن خود در آفریقا است و به بزرگترین تأمین‌کننده در آفریقا با ۳۲ توافقنامه در مجموع تبدیل شده است که ۲۸ مورد از آنها از سال ۲۰۲۱ منعقد شده است. ترکیه با موفقیت به تمایل کشورها در سراسر آفریقا برای دستیابی به تسلیحات مدرن و مقرون به صرفه خارج از زنجیره تأمین قدرت‌های بزرگ فناوری پاسخ داده است. به طور مشابه، اسرائیل، امارات متحده عربی و ایران نفوذ خود را در قاره گسترش داده‌اند )۲۲(

این تأمین‌کنندگان خارجی نه تنها تجهیزات را فراهم می‌کنند، بلکه اغلب آموزش، نگهداری و پشتیبانی لجستیکی نیز ارائه می‌دهند و آنها را قادر می‌سازند بر قابلیت‌های عملیاتی ارتش‌های آفریقایی تأثیر بگذارند. جریان مدل‌های متنوع پهپاد از منابع بین‌المللی مختلف نیز تنوع مدل‌های پهپاد مورد استفاده در سراسر آفریقا را برجسته می‌کند )۲۳(

"دیپلماسی پهپادی" به فروش توسط قدرت‌های سازنده با حداقل شرط‌های از پیش تعیین شده، به امید افزایش نفوذ ژئوپلیتیک آنها اشاره دارد. برای مثال، در مورد ایران، مشکلات اقتصادی و تحریم‌های بین‌المللی اخیراً فروش پهپادها را به منبع مهمی برای کسب درآمد و نفوذ تبدیل کرده است. در جنگ سودان، پهپادهای ایرانی نقش کلیدی در دستاوردهای ارتش سودان علیه نیروهای پشتیبانی سریع در طول سال ۲۰۲۴ ایفا کردند. علاوه بر درآمد، این به خفه کردن نفوذ رقبای دیگر از جمله عربستان سعودی و امارات متحده عربی که از نیروهای پشتیبانی سریع حمایت می‌کنند، کمک کرد )۲۴(

از سوی دیگر، چین همواره ردپای نظامی در سراسر قاره داشته است، به طوری که فروش پهپاد Wing Loong به کشورهایی مانند نیجریه و مصر به سال ۲۰۱۱ بازمی‌گردد. مانند سایر کشورهای فروشنده پهپاد، از آنها برای گسترش نفوذ خود، مقابله با نفوذ رقبا و دسترسی به منابع استفاده کرده است و این پهپادها به عنوان ابزاری برای مقابله با نفوذ آمریکا در آفریقا عمل کرده‌اند. با این حال، تلاش‌های ترکیه واضح‌ترین مثال از "دیپلماسی پهپادی" است. همانطور که در اتیوپی، فروش پهپادها به آن کمک کرد تا قدرت نرم خود را در بین بسیاری از مشتریان آفریقایی گسترش دهد و در حال حاضر به مهم‌ترین بازیکن در قاره تبدیل شود؛ جایی که حداقل ۱۵ کشور آفریقایی پهپادهای ترکی دارند یا علاقه خود را به خرید آنها ابراز کرده‌اند. تا سال ۲۰۲۲، دو سال پس از استفاده از اولین پهپاد در اتیوپی، ترکیه وابستگان نظامی را در ۱۹ کشور آفریقایی مستقر کرد و ۳۷ دفتر نظامی در سراسر قاره ایجاد کرد. همچنین طی سال‌های اخیر توافقنامه‌های نظامی متنوعی از جمله با اتیوپی و سومالی امضا کرده است که سال گذشته به دلیل امضای اولی با منطقه جدایی‌طلب سومالیلند بر سر یک توافقنامه جنجالی دریایی، روابط دوجانبه خود را قطع کردند و این اختلاف از طریق میانجیگری اردوغان حل شد. با این نفوذ جدید، احتمالاً به شرکت‌های ترکی برای توسعه زیرساخت‌های دریایی قرارداد داده می‌شود که به احتمال زیاد منجر به حضور نیمه دائمی در مسیر تجاری برای سال‌های آینده خواهد شد. از سوی دیگر، کسب پهپادها پس از موج کودتاهای نظامی بین سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ در روابط بین کشورهای ساحل و ترکیه ظهور کرد. برای رژیم‌های نظامی، تثبیت قدرت و سپس مقابله با تهدید ناشی از جنبش‌های تروریستی از جمله القاعده در مغرب اسلامی و بوکو حرام، تقاضای فوری برای تسلیحاتی ایجاد می‌کند که وعده عمل نظامی سریع و قاطع را می‌دهد؛ جایی که Bayraktar TB2، همراه با برادر بزرگترش Akıncı، در سال‌های اخیر جایگزین Wing Loong چینی شده‌اند. TB2 به طور برجسته‌ای در سال ۲۰۱۹ در لیبی، اولین صحنه آفریقایی جنگ پهپادها، بین دولت وفاق ملی مورد حمایت آنکارا و رقیب شرقی آن، مارشال حفتر، که توسط امارات متحده عربی به تسلیحات چینی مجهز شده بود، ظاهر شد. از آن زمان سفارش‌ها افزایش یافته و لیست انتظار طولانی شده است. و در حالی که جزئیات قراردادها محرمانه باقی می‌ماند، کارشناسان تخمین می‌زنند که یک "سیستم" متشکل از سه فروند پهپاد حدود ۶ میلیون دلار هزینه دارد که بسیار کمتر از ده‌ها میلیون دلار هزینه یک جنگنده یا هلیکوپتر جنگی است. این امر عملکرد نسبتاً متوسط آن را جبران می‌کند، زیرا برد آن به ۱۵۰ کیلومتر محدود شده است )۲۵(

در نتیجه، پهپادها اکنون به بخشی جدایی‌ناپذیر از سیاست خارجی ترکیه تبدیل شده‌اند که راهبرد آن صادرات محصولات نظامی به سراسر جهان است. حضور فزاینده پهپادهای ترکی در آفریقا تا حدی به این دلیل است که بر خلاف غرب و حتی روسیه و چین، آنکارا از نظارت‌های دست و پاگیر و مذاکرات و توافقنامه‌های سیاسی بر صادرات تجهیزات نظامی خود آزاد است، به طوری که تنها در چارچوب توافق‌های تجاری قرار می‌گیرند، همانطور که در مورد چاد، چهار فروند پهپاد ترکی جایگزین جنگنده‌های فرانسوی در پایگاه‌های جلوئی شد که تا زمانی که انجمنا توافقنامه‌های همکاری نظامی با فرانسه را در پایان سال ۲۰۲۴ خاتمه داد، اشغال کرده بودند. در تضاد با روابط فرانسه و چاد، "هیچ توافقنامه همکاری نظامی (بین انجمنا و آنکارا) وجود ندارد، بلکه یک توافق تجاری است که به آن اجازه می‌دهد تجهیزات نظامی به دست آورد" (۲۶). مثال دیگر، در مراکش، شرکت Baykar، سازنده TB2، یک تأسیسات برای نگهداری از پهپادهایی که به رباط فروخته بود، ایجاد کرد که قبلاً از آنها در حملات علیه نیروهای جبهه پولیساریو استفاده کرده بود )۲۷(

نفوذ ژئوپلیتیک و درآمدی که کشورهای سازنده و توزیع‌کننده پهپاد در سراسر آفریقا به دست می‌آورند، تضمین می‌کند که کشورهایی مانند ترکیه، چین، ایران و امارات متحده عربی در آینده بیشتر درگیر دیپلماسی پهپادی خواهند شد.

سوم: رونق صنعت پهپادی محلی

کشورهای آفریقایی در تلاش برای بومی‌سازی قابلیت‌های تولید پهپاد هستند، به ویژه با گسترش پهپادهای کوچک ساخته شده تجاری که برای عملیات تاکتیکی تطبیق و ادغام می‌شوند. شرکت‌ها در حال حاضر در ۹ کشور آفریقایی پهپادهای نظامی تولید می‌کنند: الجزایر، مصر، اتیوپی، کنیا، مراکش، نیجریه، آفریقای جنوبی، سودان و تونس که نزدیک به ۱۲ درصد از کل بازار آفریقا را تأمین می‌کنند. آفریقای جنوبی بزرگترین تولیدکننده در قاره است که از دهه ۱۹۷۰ سیستم‌های نظامی بدون سرنشین تولید می‌کند )۲۸(

در حالی که تأمین‌کنندگان خارجی بر بازار مسلط هستند، روند مهم و فزاینده‌ای به سمت توسعه صنایع محلی وجود دارد که توسط تمایل به کاهش وابستگی به تأمین‌کنندگان خارجی، تقویت خودکفایی و ایجاد فرصت‌های اقتصادی محلی، به ویژه با پتانسیل زیاد برای گسترش آینده، به پیش رانده می‌شود )۲۹(

شرکت‌های آفریقایی گام‌های قابل توجهی در این زمینه برمی‌دارند. مجموعه داده‌ها ۳۵ مدل محلی پهپاد را که در حال بهره‌برداری یا پس از مرحله نمونه اولیه هستند، شناسایی می‌کند که توسط ۱۳ شرکت در ۷ کشور آفریقایی توسعه یافته‌اند که آفریقای جنوبی با شرکت تولیدی برجسته Denel با ۵۷ واحد در صدر قرار دارد. از دیگر توسعه‌دهندگان محلی مهم می‌توان به مؤسسه فناوری نیروی هوایی (AFIT) در نیجریه، شورای تحقیقات علمی و صنعتی (CSIR) در آفریقای جنوبی، و CRTI و Star Aviation در الجزایر (۳۰) و Aerodrive Engineering Services در مراکش اشاره کرد (۳۱). مصر، کنیا و سودان نیز برخی پهپادها را تولید می‌کنند، و اتیوپی و نیجریه نیز در زمینه پهپادهای ساخت آفریقا همکاری می‌کنند (۳۲). مراکش نیز در اواخر سال ۲۰۲۴ اولین پرواز موفقیت‌آمیز اولین پهپاد نظامی کاملاً ساخته شده در مراکش به نام Atlas Istar را انجام داد )۳۳(

در سطح قاره‌ای، آفریقای جنوبی با ۹۴ واحد (۱۲ مدل) در صدر تولید قرار دارد، پس از آن شمال آفریقا با ۵۱ واحد (۱۴ مدل)، غرب آفریقا با ۲۰ واحد و شرق آفریقا با ۱۵ واحد قرار دارند. این توزیع منطقه‌ای سطوح مختلف توانایی فناورانه و سرمایه‌گذاری در پایگاه‌های صنعتی دفاعی را منعکس می‌کند )۳۴(

ظهور قابلیت‌های تولید پهپاد محلی یک تحول حیاتی است، زیرا نه تنها خودکفایی کشورهای آفریقایی را تقویت می‌کند، بلکه فرصت‌هایی برای نوآوری و رشد اقتصادی در درون قاره ایجاد می‌کند. انتظار می‌رود این روند ادامه یابد، زیرا کشورهای آفریقایی به احتمال زیاد بیشتر در ساختن قابلیت‌های تولید پهپاد خود سرمایه‌گذاری خواهند کرد.

میزان تغییر موازنه قوا توسط ورود پهپادها

ادغام فزاینده پهپادها در عملیات نظامی در سراسر آفریقا به طور محسوسی پویایی درگیری‌ها را تغییر داده و بر موازنه قوا بین جناح‌های درگیر تأثیر گذاشته و لایه‌های جدیدی از پیچیدگی را به امنیت منطقه‌ای اضافه کرده است. قابلیت‌های ارائه شده توسط پهپادها، از اطلاعات، نظارت و شناسایی تقویت شده (ISR) گرفته تا توانایی انجام حملات دقیق، اغلب موازنه را به نفع نیروهایی که به طور مؤثر از این فناوری بهره می‌برند، تغییر می‌دهد.

اولین حمله پهپادی تأیید شده در آفریقا در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۱ اتفاق افتاد، زمانی که یک پهپاد آمریکایی یک کاروان حامل دو رهبر ارشد حرکت الشباب را در نزدیکی بندر کیسیمایو در سومالی مورد حمله قرار داد. از آن زمان، حداقل ۹۰۰ حمله در ۱۵ کشور آفریقایی رخ داده است. تعداد حملات پهپادی و تلفات ناشی از آنها تقریباً هر سال افزایش یافته است. اگرچه حملات به طور فزاینده‌ای رایج شده‌اند، اما استفاده از آنها در عملیات تهاجمی تاکنون در سودان، اتیوپی، بورکینافاسو، مالی، لیبی، سومالی و مراکش متمرکز شده است که بیش از ۹۳ درصد از حملات ثبت شده را تشکیل می‌دهند )۳۵(

گسترش استفاده از حملات پهپادی در آفریقا در دوره ۲۰۲۴-۲۰۲۲

(۲) منبع داده‌ها: پروژه داده‌های مکان و رویداد درگیری مسلحانه (ACLED) )۳۶(

افزایش قابل توجه استفاده از پهپادهای رزمی با ارتفاع متوسط و برد طولانی (MALE) در سال‌های اخیر، مانند Bayraktar TB2 ترکی، Wing Loong چینی و Mohajer-6 ایرانی، این سؤال را مطرح کرده است که آیا این فناوری قادر به تغییر موازنه قوا بین دولتها و گروه‌های مسلح است، به ویژه در زمینه‌هایی که دولتها به طور تاریخی فاقد نیروی هوایی مؤثر بوده‌اند (۳۷). پهپادها یک مزیت نامتقارن قابل توجهی ارائه می‌دهند، به ویژه برای بازیگران دولتی یا گروه‌های غیردولتی با منابع خوب. آنها توانایی خود را در انجام نظارت مداوم، شناسایی اهداف با دقت بیشتر و هدایت حملات دقیق ضمن کاهش خطر برای زندگی انسان‌ها ثابت کرده‌اند و علاوه بر این، راهبردهای میدان نبرد را بازتعریف می‌کنند.

این مزیت فناورانه می‌تواند به طور قابل توجهی اثربخشی عملیاتی نیروها را افزایش دهد و به آنها اجازه دهد برتری اطلاعاتی به دست آورند، عملیات‌های هدفمند انجام دهند و قابلیت‌های دشمن را با کارایی بیشتری تضعیف کنند. برای مثال، استقرار پهپادهای مسلح می‌تواند به نیروها امکان غلبه بر نواقص عددی یا جبران کاستی‌ها در نیروی هوایی متعارف را بدهد و در نتیجه تغییر در موازنه قوای متعارف ایجاد کند. تأثیر پهپادها بر پویایی درگیری‌های مسلحانه در آفریقا را می‌توان با نگاه دقیق‌تر به موارد خاص به درستی درک کرد:

۱. اتیوپی (منطقه تیگرای)

درگیری در منطقه تیگرای نمونه بارزی از چگونگی افزایش قابلیت‌های نظامی محدود توسط پهپادها و تأثیرگذاری بر نتایج درگیری ارائه می‌دهد. در مواجهه با فشارهای داخلی و خارجی، اتیوپی برای تقویت دفاع خود به پهپادها متوسل شد. آنها یک ابزار تبدیل راهبردی بودند که به طور decisive در مسیر درگیری با جبهه آزادی‌بخش تیگرای (TPLF) تأثیر گذاشتند. هنگامی که نیروهای تیگرای به حومه پایتخت، آدیس آبابا (فقط در ۲۰۰ کیلومتری) رسیدند، پهپادها به آخرین خط دفاعی تبدیل شدند که دولت را از سقوط نجات دادند. ناوگان‌های پهپادهای ساخت ایران، ترکیه، چین و امارات در یک ضدحمله علیه جبهه، که فاقد زرادخانه پهپادی یا دفاع هوایی قابل توجهی بود، مستقر شدند. این سیستم‌ها تا سال ۲۰۲۲ به دولت امکان دادند تا یک شکست قطعی را به یک پیشروی نظامی تبدیل کنند که با محاصره مکله، پایتخت منطقه، به آتش‌بسی مذاکره‌شده و خلع سلاح جبهه ختم شد )۳۸(

پهپادها تنها یک سلاح جدید در نبرد نبودند، بلکه جایگزینی مؤثر برای هواپیماهای جنگی متعارف بودند که امکان اجرای حملات دقیق بدون قرار دادن نیروهای زمینی در معرض تلفات انسانی سنگین را فراهم می‌کرد. استفاده از آنها همچنین بر روحیه جنگندگان جبهه تأثیر منفی گذاشت، که به دلیل عدم وجود دفاع هوایی مؤثر قادر به مقابله با آنها نبودند. پهپادها از نظر نظامی قواعد بازی را در تیگرای تغییر دادند. با این حال، علیرغم موفقیت‌های میدانی که به دست آوردند، این پهپادها نتوانستند یک پیروزی قطعی به دست آورند، بلکه از جمله دلایلی بودند که منجر به طولانی و پیچیده شدن درگیری شدند، تا اینکه در نهایت دو طرف را به امضای توافقنامه پرتوریا در نوامبر ۲۰۲۲ سوق دادند.

۲. جنگ سودان

جنگ سودان (۲۰۲۵-۲۰۲۳) اولین درگیری بزرگ آفریقایی است که در آن پهپادها به طور گسترده توسط همه طرف‌ها استفاده می‌شوند و نشان می‌دهند که این فناوری چگونه پویایی جنگ و نفوذ منطقه‌ای را تغییر داده است. در حالی که نیروهای مسلح سودان (SAF) به پهپادهای Bayraktar TB-2 ترکی و Mohajer-6 ایرانی متکی بودند، نیروهای پشتیبانی سریع (RSF) در ابتدا از پهپادهای تجاری کوچک تعدیل شده برای اهداف شناسایی استفاده کردند، سپس به پهپادهای انتحاری Shahed-136 که از طریق لیبی قاچاق شده بودند، روی آوردند.

در آغاز سال ۲۰۲۵، نیروهای مسلح سودان یک سری حملات هوایی به خطوط تأمین نیروهای پشتیبانی سریع در خارطوم و ایالت الجزیره انجام دادند که به بیرون راندن شورشیان از پایتخت و بازپس‌گیری مواضع راهبردی کمک کرد. در مارس ۲۰۲۵، نیروهای پشتیبانی سریع با اولین حمله انتحاری پهپادی خود به بندر پورتسودان پاسخ دادند که منجر به تخریب انبارهای سوخت، قطع برق به مدت چند روز، کشته شدن ۱۷ غیرنظامی و آوارگی بیش از ۵۵۰ خانواده شد و همچنین پروازهای سازمان ملل به مدت چهار روز معلق شد که دسترسی به کمک‌های بشردوستانه را مختل کرد. در حالی که پهپادها برتری هوایی نسبی برای نیروهای مسلح سودان فراهم کرد که به آنها امکان بازآرایی جبهه‌های خود را داد، اما جنگ را حل و فصل نکرد، در حالی که حملات نیروهای پشتیبانی سریع به پورتسودان توانایی شورشیان در دستیابی به اهداف دورتر و ضربه زدن به شریان لجستیکی منحصر به فرد دولت را ثابت کرد )۳۹(

در نتیجه، پهپادها تنها یک ابزار تاکتیکی در درگیری نبودند، بلکه به عاملی محوری تبدیل شدند که نقشه قدرت را دوباره ترسیم می‌کنند، علیرغم ادامه جنگ و پیامدهای بشردوستانه آن، بدون اینکه هیچ یک از طرفین به پیروزی قطعی نزدیک شوند.

۳. درگیری در مالی

در مالی، نیروهای مسلح به لطف پهپادهای Bayraktar TB2 و Akıncı ترکی از برتری هوایی آشکاری برخوردارند، اما تأثیر آنها از نظر جغرافیایی و تاکتیکی محدود است. بیشتر حملات در شمال کشور، به ویژه در کیدال علیه جنبش‌های جدایی‌طلب، متمرکز شده است، در حالی که تأثیر آنها در مرکز کشور به دلیل تراکم جمعیتی و پوشش گیاهی ضعیف باقی مانده است. نتیجه: علیرغم دو برابر شدن تعداد حملات، تنها یک مورد اصابت به یک فرمانده ارشد ثبت شده است، با نرخ بالای تلفات غیرنظامی که به جذب گروه‌های شورشی دامن زده است )۴۰(

بنابراین، دولت انتقالی قراردادهایی با شرکت‌های روسی و اوکراینی برای به کارگیری پهپادهای شناسایی مسلح منعقد کرد تا گروه‌های جهادی را در شمال و مرکز کشور ردیابی کند. اما این هواپیماها، به دلیل تعداد کم و زیرساخت ضعیف تحلیل اطلاعاتی، اغلب در حملات انتخابی استفاده می‌شوند که باعث تلفات غیرنظامی می‌شوند بدون اینکه ساختار سازمانی گروه‌های مسلح را تضعیف کنند. در نتیجه، به جای شکستن شورش، حملات هوایی به عامل اضافه‌ای در نارضایتی مردم محلی و پیچیده‌سازی میانجی‌گری‌های قبیله‌ای تبدیل شده‌اند )۴۱(

۴. چاد

در چاد، تهدید اصلی از طریق حملات غافلگیرانه از لیبی به سمت پایتخت بود، و نظام historically به هواپیهای فرانسوی برای دفع آنها متکی بود. با به دست آوردن پهپادهای Anka-S و Aksungur ترکی در سال ۲۰۲۳، و با خاتمه حضور فرانسه، پهپادها به ستون بازدارندگی اساسی تبدیل شدند. نتیجه این بود که چاد از پهپادهای خود برای حمله به سنگرهای شورشیان در لیبی استفاده کرد که باعث پراکندگی آنها و کاهش تهدید مستقیم آنها شد، بنابراین پهپادها در این درگیری به عنوان یک ابزار بازدارندگی در یک محیط جغرافیایی عریان اثربخشی خود را ثابت کردند )۴۲(

۵. نیجریه

کمپین مبارزه با شورش نیجریه که یک دهه به طول انجامید علیه بوکو حرام و سایر گروه‌های افراطی، شاهد اتکای زیادی به پهپادها بود. آنها نقش اساسی در پر کردن شکاف‌های حیاتی در قابلیت‌های ارتش، به ویژه در نظارت و شناسایی در فضای وسیع نیجریه ایفا کردند. استفاده از آنها امکان ردیابی مؤثرتر تحرکات شورشیان، شناسایی پناهگاه‌ها و اجرای حملات هدفمند را فراهم کرد که به تلاش‌ها برای تضعیف توان عملیاتی این گروه‌ها کمک کرد (43)

۶. مراکش (صحرای غربی)

استفاده از پهپادها منجر به تغییر مهمی در درگیری‌های نظامی بین مراکش و جبهه پولیساریو شده است. پهپادها در سال‌های اخیر برتری تاکتیکی مراکش در میدان را تقویت کرده‌اند. به گزارش رسانه‌ها، ناوگان پهپادهای مسلح شامل پهپادهای ترکی، چینی و اسرائیلی، قابلیت‌های نظارت هوایی گسترده‌ای برای مراکش فراهم کرده است که به آن امکان نظارت بر تحرکات و فعالیت‌ها در امتداد مرزهای جنوبی خود را داده است و همچنین به آن امکان حملات مکرر به اهداف خاص را داده است که منجر به ترور حدود چهار فرمانده برجسته و گروهی از جنگندگان وابسته به جبهه شده است که آخرین مورد آن کشته شدن فرمانده به اصطلاح منطقه ششم نظامی در یک حمله دقیق پهپادی توسط نیروهای مسلح مراکش در نزدیکی منطقه المحبس، نزدیک به دیوار جداکننده، بود که در آن فرمانده در حالی که در یک وسیله نقلیه نظامی بود که آماده ورود به منطقه حائل می‌شد، هدف قرار گرفت و منجر به کشته شدن تمام سرنشینان آن شد (44)

ورود پهپادهای مراکشی به میدان نبرد امکان کاهش خسارت جانبی را فراهم کرده و اثربخشی عملیات‌های نظامی مراکش را افزایش داده است. جبهه پولیساریو به طور تاریخی به تاکتیک‌های جنگ چریکی و جنگ نامتقارن به دلیل کوچک بودن اندازه نظامی خود متکی بوده است. اما معرفی پهپادها به مراکش امکان تضعیف این راهبردها را از طریق دادن یک مزیت فناورانه فراهم کرد که حرکت پولیساریو در منطقه بدون شناسایی شدن را دشوارتر کرد. همچنین صرف وجود پهپادها اثر روانی قابل توجهی بر نیروهای پولیساریو داشته است، جایی که ترس از هدف قرارگیری، فعالیت‌ها و تحرکات را تضعیف کرده و بر روحیه جنگندگان جبهه در امتداد مرزهایی که طرفین درگیری حضور دارند، تأثیر گذاشته است.

بر اساس تمام موارد فوق، می‌توان نتیجه گرفت که پهپادها تنها تحت شرایط خاص و محدودی می‌توانند در درگیری‌ها decisive باشند، که عبارتند از (45)

تقارن در دسترسی به فناوری: آیا یکی از طرفین درگیری دسترسی انحصاری به پهپادها یا سیستم‌های رهگیری آنها دارد؟ در بیشتر موارد، دولتها از طریق حامیان خارجی مانند ترکیه، امارات یا ایران به این سیستم‌ها دسترسی دارند، در حالی که گروه‌های مسلح فاقد این قابلیت‌ها هستند که یک برتری هوایی نامتوازن ایجاد می‌کند. مثال: جنگ در اتیوپی (۲۰۲۲-۲۰۲۰). نیروهای اتیوپیایی از پهپادهای ترکی، اماراتی و ایرانی برای دفع حمله نیروهای تیگرای که به پایتخت، آدیس آبابا، نزدیک شده بودند، استفاده کردند. پهپادها نقش تعیین کننده در تغییر مسیر نبرد ایفا کردند، زیرا تیگرای فاقد دفاع هوایی مؤثر یا پهپادهای مشابه بود.

نوع جنگ: متعارف یا جنگ چریکی؟ آیا طرفین یک جنگ متعارف با جبهه‌های مشخص می‌کنند یا یک جنگ چریکی که بر اساس حمله و فرار است؟ پهپادها در برابر نیروهایی که در فضای باز عمل می‌کنند و در تشکیلات منظم حرکت می‌کنند مؤثر هستند، اما در برابر گروه‌هایی که بر پنهان‌کاری و پراکندگی تکیه می‌کنند کمتر مؤثرند. مثال: در شمال مالی، گروه‌های جهادی مانند "القاعده در مغرب اسلامی" جنگ چریکی در مناطق صحرایی و ناهموار را انجام می‌دهند. علیرغم استفاده ارتش مالی از پهپادهای ترکی، این پهپادها به پیروزی قطعی دست نیافته‌اند، زیرا گروه‌های مسلح در مناطقی که ردیابی آنها دشوار است حرکت می‌کنند و با جمعیت محلی ادغام می‌شوند.

جغرافیای میدان نبرد: آیا زمین باز مانند دشت‌های صحرایی است یا پوشیده مانند کوهستان‌ها و جنگل‌ها؟ پهپادها در مناطق باز که اهداف از هوا قابل رصد هستند مؤثرترند، در حالی که اثربخشی آنها در مناطق ناهموار یا شهری کاهش می‌یابد. مثال: در درگیری در چاد، جایی که دولت از پهپادها علیه شورشیان در مناطق صحرایی باز استفاده کرد، به ردیابی تحرکات شورشیان و هدایت حملات با دقت کمک کرد، زیرا شورشیان قادر نبودند به راحتی در آن محیط جغرافیایی پنهان شوند.

در نتیجه، تأثیر پهپادها در بیشتر درگیری‌های مسلحانه آفریقایی تاکتیکی و محدود باقی می‌ماند و نمی‌توان به آنها به عنوان یک راه حل قطعی تکیه کرد. بلکه استفاده بیش از حد از آنها ممکن است به تشدید و تولید خشونت بیشتر بینجامد. به ندرت ترکیبی از شرایط وجود دارد که در آن پهپادهای رزمی بتوانند به طور قابل توجهی موازنه قدرت نظامی را تغییر دهند. پهپادهای رزمی، مانند آنهایی که توسط ترکیه، ایران، چین و دیگران تولید می‌شوند، می‌توانند به دولت‌ها کمک کنند شورشیان را دور نگه دارند، اما تنها در صورتی که این شورشیان فاقد دسترسی به این پهپادها و اقدامات متقابل مربوط به خود باشند، و اگر زمین نسبتاً باز باشد، و اگر شورشیان نیز به عنوان یک نیروی متعارف بجنگند. هنگامی که شورشیان قادر به پراکنده شدن و پنهان شدن هستند، پهپادها می‌توانند از پیشروی به سمت یک شهر اصلی جلوگیری کنند، اما نمی‌توانند از کنترل گروه‌های مسلح بر جمعیتی که در میان آنها پنهان شده‌اند جلوگیری کنند. بنابراین، تأثیر پهپادهای رزمی باید همیشه از طریق قابلیت‌های راهبردی و ویژگی‌های گسترده‌تر طرفین درگیر بررسی شود.

در حالی که دسترسی متقارن به پهپادهای پیشرفته یا فناوری رهگیری هنوز استثنا است. جنگ‌های در لیبی و سودان نشان می‌دهند که با دخالت گروه فزاینده‌ای از کشورهای خارجی در درگیری، این ممکن است رایج‌تر شود. هنگامی که جنبش‌های شورشی که نمی‌توانند به فناوری پهپاد دسترسی پیدا کنند، خود را در حال جنگ با دولت‌های حاکم می‌بینند ، آنها معمولاً به جنگ چریکی روی می‌آورند که باعث کاهش اثربخشی پهپادها می‌شود و استفاده از آن‌ها را نتیجه‌بخش معکوس می‌کند.

خطرات امنیتی بزرگ

گسترش پهپادها در درگیری‌های آفریقایی پیامدهای امنیتی محلی و منطقه‌ای قابل توجهی به همراه دارد، که برجسته‌ترین آنها عبارتند از:

تأثیر بر ثبات و امنیت منطقه‌ای: پهپادها می‌توانند از طریق تشدید درگیری‌ها به بی‌ثباتی کمک کنند، به ویژه اگر استفاده از آنها منجر به افزایش تلفات غیرنظامیان شود یا به عنوان نقض حاکمیت تلقی گردد. همچنین سهولتی که برخی پهپادها می‌توانند توسط بازیگران غیردولتی به دست آیند و به کار گرفته شوند، تهدید قابل توجهی ایجاد می‌کند که می‌تواند به توانمندسازی گروه‌های شورشی و تشدید درگیری‌های موجود بینجامد. از سوی دیگر، برای دولتها، پهپادها می‌توانند توانایی آنها را برای حفظ امنیت داخلی و پاسخ به تهدیدات فرامرزی تقویت کنند که در صورت استفاده مسئولانه و در چارچوب‌های حقوقی بین‌المللی می‌تواند به ثبات منطقه‌ای کمک کند.

احتمال تشدید و تلفات غیرنظامیان: علیرغم اینکه قابلیت‌های حملات دقیق پهپادهای مسلح با هدف کاهش خسارت طراحی شده‌اند. جانبی است، هنوز خطر وقوع تلفات غیرنظامی به ویژه در مناطق پرجمعیت یا هنگامی که اطلاعات ناقص است، وجود دارد. در آفریقا حدود ۴۸۴ حمله پهپادی در سال ۲۰۲۴ در ۱۳ کشور آفریقایی رخ داده است که منجر به حدود ۱۱۷۶ تلفات شده است و سودان (۲۶۴) و کشورهای ساحل (۱۴۵) روی هم ۸۴ درصد از این کل را تشکیل می‌دهند (۴۶). علاوه بر این، چنین حوادثی می‌تواند به نارضایتی و افراط‌گرایی دامن زده و بی‌ثباتی مناطق آسیب‌دیده را افزایش دهد. همچنین کشندگی و خودمختاری فزاینده برخی سیستم‌های پهپادی نگرانی‌های اخلاقی در مورد پاسخگویی و احتمال تشدید ناخواسته را برمی‌انگیزد.

امنیت مرزها و مدیریت حریم هوایی: استفاده گسترده از پهپادها، از جمله مدل‌های کوچکتر تجاری در دسترس، چالش‌های قابل توجهی برای امنیت مرزها و مدیریت حریم هوایی ایجاد می‌کند. شناسایی و خنثی کردن پهپادهای غیرمجاز، چه برای فعالیت‌های غیرقانونی استفاده شوند یا توسط بازیگران خصمانه، به قابلیت‌های پیشرفته ضد پهپاد نیاز دارد که بسیاری از کشورهای آفریقایی در حال حاضر فاقد آن هستند. این امر نقاط ضعفی ایجاد می‌کند و تلاش‌ها برای کنترل حریم هوایی ملی را پیچیده می‌کند (48)

در مجموع، در حالی که پهپادها ابزارهای قدرتمندی برای کشورهای آفریقایی در مقابله با چالش‌های امنیتی پیچیده فراهم می‌کنند، استفاده فزاینده از آنها نیز خطرات جدیدی ایجاد می‌کند و نقاط ضعف موجود را تشدید می‌نماید. و در حالی که نمی‌توان تأثیر آنها بر پویایی درگیری‌ها را انکار کرد، اما همچنان نیاز به مطالعه دقیق پیامدهای راهبردی، اخلاقی و حقوقی آنها بر ثبات منطقه‌ای و امنیت انسانی دارد.

پهپادها به عنوان یک ابزار ژئوپلیتیک

در آفریقا، پهپادها دیگر تنها یک سلاح نیستند؛ بلکه به یک ابزار ژئوپلیتیک چندبعدی تبدیل شده‌اند که اتحادها را بازترسیم می‌کنند، یک وابستگی فناورانه جدید ایجاد می‌کنند و نوع جدیدی از قواعد ژئواستراتژیک را پایه‌گذاری می‌کنند که به قدرت‌های متعدد اجازه می‌دهد بدون نیاز به درگیری مستقیم بر سر نفوذ و منابع رقابت کنند:

اولاً، پهپادها به یک ابزار راهبردی تبدیل شده‌اند که به قدرت‌های خارجی (ترکیه، چین، اسرائیل، ایران، امارات، روسیه) اجازه می‌دهند نفوذ خود را در قاره بدون ایجاد پایگاه‌های بزرگ یا قرار دادن سربازان خود در معرض خطر بازتعریف کنند. آنها به عنوان "هدایای امنیتی" سیاسی شده که با امضای توافقنامه‌های دوجانبه در زمینه دفاع، نفت، زیرساخت یا به رسمیت شناختن حاکمیت بر مناطق مورد مناقشه و غیره همراه هستند، استفاده می‌شوند.

جنگ نیابتی در پویایی بسیاری از درگیری‌ها آشکار است: به عنوان مثال در سودان، هر دو نیروی مسلح سودان و نیروهای پشتیبانی سریع زرادخانه‌های پهپادی قدرتمندی به دست آورده‌اند که عمدتاً از خارج به ویژه از ترکیه، ایران، امارات و روسیه تأمین شده‌اند، اما هر مزیت قطعی که این پهپادها ممکن است ارائه دهند به دلیل پویایی‌های جنگ نیابتی خنثی می‌شود. نقش فزاینده بازیگران خارجی منابع اضافی را برای مطابقت با نوآوری فناورانه که ممکن است توسط بازیگران رقیب دیگر از طریق پهپادها مستقر شود، فراهم می‌کند که از دستیابی به یک پیروزی قطعی جلوگیری می‌کند. این مورد در لیبی بود، که بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ یک صحنه برجسته پهپادی در جهان بود. اگرچه پهپادهای تأمین شده برای دولت وفاق ملی در متوقف کردن حمله تیپ‌های تحت فرماندهی خلیفه حفتر لیبیایی decisive بودند، اما دولت وفاق ملی نیروی رزمی کافی برای بازپس‌گیری شرق کشور از تیپ‌های تحت فرماندهی حفتر را نداشت. این تا حدی به دلیل وجود زرادخانه پهپادی ارتش ملی لیبی و پشتیبانی از روسیه، عربستان سعودی و امارات متحده عربی بود. اگرچه نبرد طرابلس در سال ۲۰۲۰ به پایان رسید، لیبی همچنان در بی‌ثباتی و تفرقه سیاسی غوطه‌ور است (49)

ثانیاً، پهپادها به کشورهای آفریقایی امکان تنوع بخشیدن به شرکای امنیتی خود خارج از چارچوب سنتی غربی را می‌دهند که از هژمونی غربی می‌کاهد. برای مثال: مالی نیروهای فرانسوی را با پهپادهای ترکی و "واگنر" جایگزین می‌کند؛ چاد پس از به دست آوردن Anka-S ترکی، حضور پاریس را خاتمه می‌دهد.

ثالثاً، مناطق درگیری در آفریقا به میدان آزمایش تبدیل شده‌اند. لیبی، مالی و سودان به "زمین‌های آزمایش زنده" تبدیل شده‌اند که در آن کشورهای سازنده نسل‌های جدید پهپادها و تاکتیک‌های جنگ یکپارچه با هوش مصنوعی را آزمایش می‌کنند. این یک چرخه صادرات-بازخورد تولید می‌کند: پهپادها در آفریقا مستقر می‌شوند → در نبردهای واقعی آزمایش می‌شوند → تعدیل می‌شوند → دوباره صادر می‌شوند.

رابعاً، خطرات تفرقه و تشدید: استفاده فزاینده از پهپادها در درگیری‌های بین دولت و گروه‌های تروریستی یا شبه‌نظامیان، مسیرهای مذاکره را پیچیده می‌کند، هزینه میانجی‌گری بین‌المللی را افزایش می‌دهد و به طولانی شدن درگیری‌ها و ایجاد دولت‌های شکست خورده کمک می‌کند، و این وضعیت منافع کشورها و بازیگران خاصی را تأمین می‌کند.

خامساً، پهپادها به نمادی از حاکمیت و قدرت در آفریقا تبدیل شده‌اند، به ویژه برای رژیم‌های نظامی و آنهایی که در درگیری‌های داخلی غرق شده‌اند. در حالی که پهپادها ممکن است ارزش نمادین و سود تاکتیکی ارائه دهند، نمی‌توانند جایگزین راهبردهای امنیتی منسجمی شوند که بر بهبود حکومتداری، حاکمیت قانون و نهادها تمرکز دارند. و با ورود بازیگران خارجی، تطبیق شورشیان و تشدید تنش‌های نظامی-مدنی، گسترش پهپادها خطر ایجاد تهدیدات امنیتی جدید و تبدیل شدن به هدفی در خودش را دارد، بیش از آنکه وسیله‌ای باشد که از طریق آن می‌توان به دستاوردهای امنیتی واقعی دست یافت، یا اینکه به یک ابزار تبلیغاتی صرف تبدیل شود که قابلیت‌های درک شده آنها را بزرگنمایی کرده و ترس را در میان مردم از طرف طرف‌های مخالف منتشر کند.

تهدیدات امنیتی نوظهور و چالش‌های نظارتی

گسترش پهپادها، در عین حال که مزایای تاکتیکی ارائه می‌دهد، مجموعه‌ای منحصر به فرد از چالش‌های امنیتی را برای کشورهای آفریقایی مطرح می‌کند. این چالش‌ها از تهدیدات تاکتیکی مستقیم ناشی از استفاده پهپادهای متخاصم گرفته تا مسائل گسترده‌تر مربوط به نظارت نظارتی، ملاحظات اخلاقی و احتمال تشدید ناخواسته و مسابقه تسلیحاتی را در بر می‌گیرد.

پهپادها به طور فزاینده‌ای توسط گروه‌های تروریستی، شورشیان و شبه‌نظامیان استفاده می‌شوند. این افزایش توسط چندین عامل از جمله پیشرفت فناوری که آنها را کاربرپسندتر و قادر به جمع‌آوری و انتقال داده کرده است، کاهش چشمگیر هزینه آنها، سهولت دسترسی و انتقال دانش از شبکه‌های تروریستی جهانی، و توانایی آنها برای جابجایی موازنه قدرت بین ارتش‌های منظم و گروه‌های با منابع محدود به پیش رانده می‌شود.

نمونه‌های واقعی از این امر شامل استفاده حرکت الشباب در سومالی و کنیا از پهپادها برای نظارت، تبلیغات و هماهنگی حملات، استفاده داعش (ولایت غرب آفریقا) برای تبلیغات و نظارت تاکتیکی، و استفاده گروه نصرة الاسلام والمسلمین در مالی و بورکینافاسو برای نظارت و حملات با استفاده از IEDهای ابتدایی... می‌شود (50)

این تحول یک چالش بزرگ برای امنیت منطقه‌ای ایجاد می‌کند، زیرا پهپادها به گروه‌های تروریستی امکان انجام عملیات پیچیده‌تر و مرگبارتر را می‌دهند. در مقابل، تجربیات در ساحل و شرق آفریقا نشان می‌دهد که پهپادها تهدید تروریستی را پایان نداده‌اند. پهپادهای آمریکایی و فرانسوی از عملیات "بارخان" و "تاکوبا" با شناسایی و هدف‌گیری دقیق پشتیبانی کرده‌اند، اما از گسترش داعش در صحرای بزرگ آفریقا یا حرکت الشباب در سومالی جلوگیری نکرده‌اند. در نتیجه، پهپادها حملات بزرگ را به تعویق می‌اندازند، اما محرک‌های واقعی افراط‌گرایی را خاموش نمی‌کنند (51)

برای مقابله با این تهدید، تقویت قابلیت‌های ضد پهپاد، بهبود تبادل اطلاعاتی، تنظیم فروش و صادرات آنها، و تقویت همکاری بین‌المللی ضروری شده است. همچنین پاسخ جامع و چندوجهی برای تضمین امنیت و ثبات در قاره مورد نیاز است.

بسیاری از کشورهای آفریقایی فاقد چارچوب‌های نظارتی جامع برای تنظیم کسب، استفاده و نظارت بر پهپادها هستند. این خلا نظارتی فرصت‌هایی برای فعالیت‌های غیرقانونی از جمله قاچاق، جاسوسی و نظارت غیرمجاز ایجاد می‌کند (52)

همچنین نبود رهنمودهای قانونی روشن، رسیدگی به مسئولیت‌ها زمانی که پهپادها در حوادث منجر به تلفات غیرنظامی یا نقض حقوق بشر نقش دارند را پیچیده می‌سازد. توسعه چارچوب‌های حقوقی و اخلاقی مستحکم برای تضمین استفاده مسئولانه از این فناوری و کاهش احتمال تخلفات آن بسیار حیاتی است(53)

با پیشرفت فناوری پهپادها، نیاز به قابلیت‌های مؤثر ضد پهپاد نیز افزایش می‌یابد. کشورهای آفریقایی با چالش توسعه و استقرار سیستم‌های پیشرفته برای شناسایی، ردیابی و خنثی کردن پهپادهای متخاصم روبرو هستند. این شامل سرمایه‌گذاری در فناوری‌هایی مانند jammerها، decoyها و سیستم‌های kinetic، همراه با آموزش برای استفاده مؤثر از آنها می‌شود. هزینه و پیچیدگی کسب و نگهداری چنین سیستم‌هایی می‌تواند برای بسیاری از کشورها سنگین باشد که شکاف امنیتی قابل توجهی ایجاد می‌کند (54)

استفاده از پهپادهای مسلح پرسش‌های اخلاقی عمیقی ایجاد می‌کند، به‌ویژه در زمینه هدف‌گیری افراد، احتمال تلفات غیرنظامی و اثرات روانی بر اپراتورهای آنها. خودمختاری فزاینده برخی سیستم‌های پهپادی نیز این معضلات را پیچیده‌تر می‌کند، زیرا مرزهای مسئولیت و پاسخگویی را مبهم می‌سازد. بنابراین، کشورهای آفریقایی باید هنگام ادغام پهپادها در راهبردهای دفاعی خود، به این ملاحظات اخلاقی توجه کنند و اطمینان یابند که اقداماتشان با حقوق بین‌الملل بشردوستانه و اصول حقوق بشر همخوانی دارد.

توزیع نابرابر قابلیت‌های پهپادی در میان کشورهای آفریقایی می‌تواند عدم تعادل‌های قدرت منطقه‌ای را تشدید و مسابقه تسلیحاتی را تقویت کند. کشورهایی که دارای توانایی‌های پیشرفته پهپادی هستند، ممکن است به عنوان تهدیدی درک شوند که به بی‌اعتمادی و تنش‌های احتمالی منجر می‌شود. در مقابل، کشورهای فاقد این قابلیت‌ها ممکن است احساس کنند مجبور به دستیابی به آن‌ها به هر قیمت هستند که این امر می‌تواند به بی‌ثباتی منطقه‌ای دامن بزند. از این رو، اتخاذ رویکردهای همکاری محور برای تنظیم استفاده از پهپادها و تقویت همکاری‌های امنیتی به منظور جلوگیری از مسابقه تسلیحاتی ناپایدار ضروری است(55)

نتیجه‌گیری

استفاده فزاینده از پهپادها در درگیری‌های مسلحانه آفریقایی دیگر تنها یک تحول تاکتیکی نیست، بلکه به پدیده‌ای تبدیل شده است که به طور قابل توجهی در بازتعریف نقشه و موازین قوا مشارکت دارد و تحولی عمیق در ماهیت جنگ و صلح در آفریقا ایجاد می‌کند.

آنچه به عنوان یک ابزار شناسایی ساده آغاز شد، امروز به یک سلاح راهبردی تبدیل شده است که بر نتایج نبردها تأثیر می‌گذارد، محاسبات بازدارندگی را پیچیده می‌کند و چالش‌های جدیدی برای کشورهای آفریقایی در ساختن حاکمیت امنیتی خود ایجاد می‌کند.

موارد اتیوپی، سودان، مالی، چاد، نیجریه و مراکش نشان داده‌اند که پهپادها، چه وارداتی از ترکیه، چین، ایران یا اسرائیل و چه تولید داخلی، دیگر به عنوان یک ابزار پشتیبانی استفاده نمی‌شوند، بلکه یک عامل تعیین‌کننده در موازنه قوا هستند. اما این تحول یک سؤال مرکزی را مطرح می‌کند: آیا ما با یک تحول نظامی گذرا روبرو هستیم، یا با یک تغییر بنیادی در قواعد درگیری و در ماهیت خود درگیری‌های مسلحانه آفریقایی؟

رونقی که پهپادها امروز شاهد آن هستند، به طور بی‌سابقه‌ای در حال بازتعریف پویایی درگیری‌های مسلحانه در آفریقا است. آنچه نگران‌کننده شده است نه تنها تعدد کاربران این فناوری -از دولتها تا شبه‌نظامیان- بلکه عدم وجود چارچوب نظارتی و اخلاقی برای استفاده از آن است. نظارت هوایی بدون قانونگذاری واضح، حملات تصادفی بدون پاسخگویی، و افزایش قابلیت‌ها بدون تضمین‌های حقوقی، همگی نشان‌دهنده این هستند که قاره به سمت یک مسابقه تسلیحاتی کنترل‌نشده در حرکت است که چرخه‌های جدید خشونت محلی و منطقه‌ای را تغذیه می‌کند و فرصت‌های صلح و ثبات را پیچیده می‌کند.

بنابراین، ارتش‌های حرفه‌ای باید بین مزایای تاکتیکی پهپادها و درک محدودیت‌ها و خطرات آنها تعادل برقرار کنند. همچنین تأمین‌کنندگان باید اطمینان حاصل کنند که ارائه پهپادها به متحدان و شرکا باید به عنوان وسیله‌ای برای حمایت از ثبات امنیتی و نه تهدید آن درک شود، و این بدان معناست که کسب آنها باید همراه و مشروط به پایبندی به کنترهای حقوق بین‌الملل بشردوستانه و اصول حقوق بشر باشد.

آینده پهپادها در آفریقا نه توسط کسانی شکل می‌گیرد که این فناوری را در اختیار دارند، بلکه توسط کسانی تعیین می‌شود که آن را قانون‌مند و مدیریت می‌کنند. فناوری به خودی خود امنیت به ارمغان نمی‌آورد؛ بلکه سیاست‌ها و نهادها هستند که این نقش را ایفا می‌کنند. بزرگ‌ترین چالش کنونی، تبدیل این شتاب فناورانه به فرصتی برای ایجاد دولتی خردمندتر، ارتشی مسئول‌تر و جامعه‌ای امن‌تر است.

یا طرف‌های مختلف این فناوری را از طریق حکومتداری و مسئولیت‌پذیری در خدمت صلح و امن قرار می‌دهند، یا به سوخت جدیدی برای جنگ‌هایی تبدیل می‌شوند که ممکن است هرگز پایان نیابند.

منابع:

(1) “COMPLETE AFRICAN DRONE PROCUREMENT DATA 1980-2024.” https://tinyurl.com/bdh23c6p (accessed Sep. 02, 2025).

(2)Ibid.

(3)N. Allen, “Military Drone Proliferation Marks Destabilizing Shift in Africa’s Armed Conflicts” Africa Center, Aug. 07, 2025. https://tinyurl.com/z46erv6p (accessed Sep. 02, 2025).

(4) Military Africa, “Expanding the role of UGVs on the modern African battlefield,” Military Africa, Aug. 10, 2025. https://tinyurl.com/mwfddh6p (accessed Sep. 01, 2025).

(5) “Military Drone Proliferation Marks Destabilizing Shift in Africa’s Armed Conflicts”, Ibid.

(6) “COMPLETE AFRICAN DRONE PROCUREMENT DATA 1980-2024.” Ibid.

(7)Ibidem.

(8)M. Tenev, “Deadly skies: Drone warfare in Ethiopia and the future of conflict in Africa,” ECFR, Feb. 28, 2025. https://tinyurl.com/ydmk8ctv (accessed Aug. 19, 2025).

(9) “COMPLETE AFRICAN DRONE PROCUREMENT DATA 1980-2024.” Ibid.

(10) Ibidem.

(11) Ibidem.

(12) “Expanding the role of UGVs on the modern African battlefield,” Ibid.

(13) “Military Drone Proliferation Marks Destabilizing Shift in Africa’s Armed Conflicts”, Ibid.

(14) “COMPLETE AFRICAN DRONE PROCUREMENT DATA 1980-2024.” Ibid.

(15)G. Kurtz, W. Lacher, and D. Tull, “The Myth of the Gamechanger: Drones and Military Power in Africa,” MEGATRENDS AFRIKA, March, 2025. https://tinyurl.com/2e7w9c6x (accessed Sep. 02, 2025).

(16) “COMPLETE AFRICAN DRONE PROCUREMENT DATA 1980-2024.” Ibid.

(17)S. Baul, “Africa Unmanned Ground Vehicle Market Size Analysis,” Nextmsc.com, Apr. 16, 2025. https://tinyurl.com/ymykcbha (accessed Sep. 02, 2025).

(18) Adrianoh, “La compétition des drones en Afrique: entre enjeux militaires et risques pour les civils,” Animation drone, Jul. 25, 2025. https://tinyurl.com/mpw3p67y (accessed Aug. 19, 2025 ).

(19) “COMPLETE AFRICAN DRONE PROCUREMENT DATA 1980-2024.” Ibid.

(20)Ibidem.

(21) S. Bhattacharya, “Drone Statecraft: Turkey’s Expanding Security Footprint in Africa,” orfonline.org, Aug. 18, 2025. https://tinyurl.com/53pvhwvv (accessed Aug. 19, 2025 ).

(22) “Military Drone Proliferation Marks Destabilizing Shift in Africa’s Armed Conflicts” Ibid.

(23) “COMPLETE AFRICAN DRONE PROCUREMENT DATA 1980-2024.” Ibid.

(24) “Deadly skies: Drone warfare in Ethiopia and the future of conflict in Africa,”Ibid.

(25)Ibidem.

(26) France 24, “African armies turn to drones with devastating civilian impact,” France 24, Jul. 25, 2025. https://tinyurl.com/mu6bre36 (accessed Aug. 19, 2025 ).

(27) “Deadly skies: Drone warfare in Ethiopia and the future of conflict in Africa,”Ibid.

(28) “Military Drone Proliferation Marks Destabilizing Shift in Africa’s Armed Conflicts” Ibid.

(29) “COMPLETE AFRICAN DRONE PROCUREMENT DATA 1980-2024.” Ibid.

(30)Ibidem.

(31) D. Liam, “Morocco begins indigenous Aerodrive ATLAS UAV production,” Military Africa, Apr. 12, 2025. https://tinyurl.com/mt893dvf (accessed Sep. 05, 2025).

(32)ADF, “Ethiopia and Nigeria Collaborate on African-Made Drones,” Africa Defense Forum, Aug. 12, 2025. https://tinyurl.com/bdak9u4d (accessed Aug. 19, 2025 ).

(33) “Morocco begins indigenous Aerodrive ATLAS UAV production,” Ibid.

(34) “COMPLETE AFRICAN DRONE PROCUREMENT DATA 1980-2024.” Ibid.

(35) “Military Drone Proliferation Marks Destabilizing Shift in Africa’s Armed Conflicts” Ibid.

(36) Ibidem.

(37) “The Myth of the Gamechanger: Drones and Military Power in Africa,”Ibid.

(38) “Deadly skies: Drone warfare in Ethiopia and the future of conflict in Africa,”Ibid.

(39) Albadawi Rahmtall, “Drones in the Sudanese War,” Military Africa, Jun. 18, 2025. https://tinyurl.com/27n7dutm (accessed Aug. 19, 2025 ).

(40) “The Myth of the Gamechanger: Drones and Military Power in Africa,”Ibid.

(41)R. Parens, M. Plichta, and C. M. Faulkner, “Drones Aren’t the Solution to Africa’s Security Crises,” Modern War Institute -, Jul. 07, 2025. https://tinyurl.com/akk88uyj (accessed Aug. 19, 2025).

(42) “The Myth of the Gamechanger: Drones and Military Power in Africa,”Ibid.

(43) “COMPLETE AFRICAN DRONE PROCUREMENT DATA 1980-2024.” Ibid.

(44)Hespress EN, “Moroccan drone strike kills senior Polisario commander near buffer zone,” HESPRESS English, May 15, 2025 https://tinyurl.com/mryx2wbv  (accessed Sep. 02, 2025)

(45) “The Myth of the Gamechanger: Drones and Military Power in Africa,”Ibid.

(46) Military Drone Proliferation Marks Destabilizing Shift in Africa’s Armed Conflicts” Ibid.

(47)Ibidem.

(48) “COMPLETE AFRICAN DRONE PROCUREMENT DATA 1980-2024.” Ibid.

(49) “Military Drone Proliferation Marks Destabilizing Shift in Africa’s Armed Conflicts” Ibid.

(50)Military Africa, “Africa’s insurgents and terrorists are adopting drones,” Military Africa, Feb. 22, 2025. https://tinyurl.com/4xk37ayc (accessed Aug. 31, 2025

(51) “Drones Aren’t the Solution to Africa’s Security Crises”, Ibid.

(52) “La compétition des drones en Afrique..”Ibid.

(53) “African armies turn to drones with devastating civilian impact,”Ibid.

(54) “COMPLETE AFRICAN DRONE PROCUREMENT DATA 1980-2024.” Ibid.

(55) “Military Drone Proliferation Marks Destabilizing Shift in Africa’s Armed Conflicts” Ibid