آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران به توافقی درباره بازرسی‌ها رسیدند – اما تحریم‌های قریب‌الوقوع باعث شده این توافق از قبل در معرض مشکل باشد

تبیین:

موسسه چتم هاوس لندن: ۲۲ سپتامبر – ۳۰ شهریور ۱۴۰۴    www.chathamhouse.org

نویسنده: ماریون مسمر

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران به توافقی درباره بازرسی‌ها رسیدند –، اما تحریم‌های قریب‌الوقوع باعث شده این توافق از قبل در معرض مشکل باشد

این توافق هیچ جدول زمانی برای از سرگیری بازرسی‌ها ارائه نمی‌دهد؛ و زمان در حال اتمام است پیش از آنکه تحریم‌های سازمان ملل «بازگردانده» شوند.

آمریکا و اسرائیل حملات ژوئن خود به تأسیسات هسته‌ای ایران را جشن گرفتند و مدعی شدند که برنامه هسته‌ای کشور را «تا دو سال» به عقب رانده‌اند. اما تأیید این ادعا دشوار است و مکان مواد هسته‌ای ایران همچنان نامشخص است. در حقیقت، دیگر ارزیابی‌های اطلاعاتی نسبت به اثربخشی این حملات چندان خوشبینانه نبوده‌اند. بازرسان آژانس از آغاز جنگ در ۱۳ ژوئن نتوانسته‌اند به هیچ یک از تأسیسات هسته‌ای ایران دسترسی داشته باشند، بنابراین هیچ ارزیابی مستقل موجود نیست.

محدود کردن دسترسی آژانس

پس از حملات ژوئن، ایران قانونی را تصویب کرد که دسترسی بازرسان آژانس به تأسیسات هسته‌ای کشور را ممنوع می‌کرد. این دسترسی از سال ۲۰۱۸ به تدریج محدود شده بود، زمانی که دولت اول رئیس‌جمهور دونالد ترامپ از برجام خارج شد. آژانس در گزارشی در مه ۲۰۲۵ اعتراف کرد که دیگر از وضعیت برنامه هسته‌ای ایران به‌طور مستمر اطلاع ندارد.

ممنوع کردن دسترسی آژانس چالشی بزرگ برای جامعه بین‌المللی ایجاد کرد. این بدان معنا بود که دیگر هیچ تأییدیه مستقلی از رعایت توافقات حفاظتی ایران تحت پیمان عدم اشاعه (NPT) وجود نخواهد داشت. همچنین به این معنی بود که هرگونه تعامل دیپلماتیک درباره برنامه هسته‌ای ایران به برآورد‌های اطلاعاتی کشور‌های مختلف وابسته خواهد بود. این به‌طور اجتناب‌ناپذیر مانع تعامل می‌شود، زیرا هیچ واقعیت مشترکی وجود ندارد که مذاکرات بر اساس آن آغاز شود.

هیچ توافقی درباره زمان بازگشت بازرسان یا زمان ارائه دوباره اطلاعات ایران درباره تأسیسات هسته‌ای به آژانس وجود ندارد.

اوایل سپتامبر، آژانس و ایران به توافق اولیه‌ای رسیدند که بازرسان می‌توانند برای انجام بازرسی‌های میدانی بازگردند. این شامل بررسی ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران و همچنین تمامی سایت‌ها و تأسیسات هسته‌ای، از جمله تأسیساتی که در حملات آمریکا و اسرائیل در ژوئن آسیب دیده‌اند، می‌شود. این امر به آژانس اجازه می‌دهد ارزیابی مستقلی از وضعیت برنامه هسته‌ای ایران انجام دهد که نقش مهمی در شفافیت خواهد داشت.

با این حال، هیچ توافقی درباره زمان بازگشت بازرسان یا زمان ارائه دوباره اطلاعات ایران به آژانس وجود ندارد. این موضوع باعث می‌شود که توافق اولیه تنها یک گام شکننده به سوی احیای رژیم بازرسی‌ها باشد.

دلیل نبود جدول زمانی

دلیل ساده است: دولت ایران دیگر به آژانس اعتماد ندارد و استقلال آن به‌عنوان یک نهاد نظارتی را زیر سؤال می‌برد. دیپلمات‌های ایرانی بار‌ها به آنچه که آنها تبعیض دوگانه می‌دانند اشاره کرده‌اند: ایران ادعا می‌کند که آژانس در محکوم کردن حملات روسیه به نیروگاه‌های هسته‌ای اوکراین قاطع عمل کرده، در حالی که حملات اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای ایران با زبان کمتر سختگیرانه‌ای عبور کرده است. (آژانس می‌گوید هر دو را به یک میزان محکوم کرده است).

دیپلمات‌های ایرانی در حال پیگیری قطعنامه‌ای در سازمان ملل برای تقویت حفاظت از زیرساخت‌های هسته‌ای صلح‌آمیز در برابر حملات هستند. در واقع، این با اهداف آژانس هم‌راستا است: مدیر کل رافائل گروسی از زمان آغاز حملات روسیه به سایت‌های چرنوبیل و زاپوریژیا در اوکراین، برنامه‌ای برای حفاظت از زیرساخت‌های هسته‌ای در مناطق درگیر تبلیغ کرده است.

با این حال، به جای همکاری با آژانس برای پیشبرد هدف مشترک، ایران در حال تقویت روایت تبعیض دوگانه است که احتمالاً موجب تشدید قطبی‌شدن در فرآیند‌های سازمان ملل می‌شود. در همین حال، با نبود بازرسان در محل، بی‌اعتمادی بین طرف‌های ذی‌ربط افزایش می‌یابد و عدم اطمینان درباره وضعیت توانمندی‌های هسته‌ای ایران باقی می‌ماند.

این موضوع رسیدن به توافق برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌های سخت علیه ایران که پایان سپتامبر در انتظار است را بسیار دشوارتر می‌کند.

تحریم‌ها

برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) تا حدی موفق بود، زیرا بریتانیا، فرانسه، آلمان، آمریکا، روسیه و چین همگی برای موفقیت مذاکرات با ایران همکاری کردند. این هدف مشترک دیگر وجود ندارد.

اگر مذاکرات E۳ با ایران شکست بخورد و تحریم‌های سازمان ملل بازگردند، مشخص نیست که ایران انگیزه‌ای برای همکاری با آژانس داشته باشد. این موضوع باید برای همه نگران‌کننده باشد.

به نظر می‌رسد آمریکا معتقد است اقدامات نظامی‌اش برای محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران کافی بوده و علاقه‌ای به ادامه مذاکرات نشان نمی‌دهد. ایران نیز از زمان حملات ژوئن از تعامل با آمریکا خودداری کرده – تحقیری که تهران معتقد است بازگشت به میز مذاکرات با واشنگتن را از نظر سیاسی غیرممکن می‌کند. در همین حال، روابط روسیه با ایران به طور قابل‌توجهی تغییر کرده است، زیرا تحریم‌های غرب پس از تهاجم به اوکراین مسکو را به تهران نزدیک‌تر کرده است.

بریتانیا، فرانسه و آلمان همچنان با ایران مذاکره می‌کنند – از جمله ارائه پیشنهاد تأخیر در بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل در صورت احیای دسترسی بازرسان آژانس، و سایر الزامات. اما مواضع طرف‌های مذاکره بسیار دور از هم است و تنها چند روز برای رسیدن به توافق قبل از بازگشت تحریم‌ها باقی مانده است. روز شنبه، ایران تهدید کرد که در صورت بازگشت تحریم‌ها، همکاری با آژانس را متوقف خواهد کرد. ایران و E۳ احتمالاً در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک به دیدار ادامه خواهند داد، اما بسیار نامعلوم است که توافقی حاصل شود.

تهدید خروج از NPT

دولت ایران همچنین بار‌ها تهدید کرده است که در صورت بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، از پیمان عدم اشاعه (NPT) خارج خواهد شد. مشخص نیست که این اقدام به نفع ایران باشد و مذاکره‌کنندگان اروپایی نیز به نظر نمی‌رسد این تهدید را جدی بدانند. با این حال، اگر چنین شود، پیچیدگی‌های بیشتری برای رژیم معاهده‌ای ایجاد خواهد شد که دسترسی ایمن به فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز را برای اکثر کشور‌های جهان تضمین می‌کند.

توافق بر سر نظارت و کنترل برنامه هسته‌ای ایران همچنان دور از دسترس به نظر می‌رسد. اگر بازرسی‌های آژانس و تبادل داده‌ها از سر گرفته شود، می‌تواند فرصتی برای بازسازی اعتماد بین ایران و آژانس فراهم کند.

اما اگر مذاکرات E۳ با ایران شکست بخورد و تحریم‌های سازمان ملل بازگردند، مشخص نیست که ایران انگیزه‌ای برای همکاری با آژانس داشته باشد. این موضوع باید برای همه نگران‌کننده باشد.

شفافیت و دسترسی به فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز

اگر بازرسان بازنگردند، شفافیت و دانش مستقل درباره وضعیت برنامه هسته‌ای ایران به‌طور قابل‌توجهی از بین خواهد رفت.

این امر دسترسی دیگر کشور‌ها به فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز را به خطر می‌اندازد و اساس توافق عدم اشاعه را تهدید می‌کند. اگر حتی شائبه‌ای درباره بازسازی برنامه هسته‌ای ایران مطرح شود، آمریکا و اسرائیل احتمالاً دوباره در وضعیت مشابهی قرار خواهند گرفت که می‌تواند منجر به جنگ دیگری شود.

چین تاکنون از ایران و روسیه حمایت کرده و مخالف بازگشت تحریم‌ها است. با این حال، آسیب بیشتر به رژیم عدم اشاعه نیز به نفع چین نیست.

دیپلمات‌های چینی و روسی باید به یاد داشته باشند که به‌عنوان کشور‌های دارنده سلاح هسته‌ای تحت NPT، آنها نیز از این معاهده بهره‌مند می‌شوند. اضافه شدن کشور‌های هسته‌ای بیشتر به ترکیب جهانی به امنیت آنها کمک نمی‌کند. آنها بهتر است از روابط خود با ایران برای بررسی گزینه‌های توافق استفاده کنند.