ایران به دنبال مسیرهای تجاری جدید با چین است

چرخش به سمت آسیا به جمهوری اسلامی این امکان را می‌دهد که فشار اقتصادی غرب را کاهش دهد و در عین حال تأثیر بسته شدن احتمالی تنگه هرمز را به حداقل برساند.

در بحبوحه حملات اسرائیل و ایالات متحده، ایران از یک مسیر تجاری فراقاره‌ای جدید به چین رونمایی کرده است که در راستای یکی از ارکان اصلی سیاست خارجی ایران است: قرار دادن ایران در مرکز تغییر و رشد اتصال اوراسیا.

خلیج فارس به طور سنتی برای تجارت ایران حیاتی بوده است. تلاش اخیر برای توسعه مسیر‌های زمینی به آسیای میانه با هدف تنوع بخشیدن به پیوند‌های تجاری و تقویت همکاری با منطقه‌ای پررونق از نظر رشد اقتصادی صورت گرفته است.

این مسیر‌های زمینی با بازتعریف منطقه به عنوان یک گره اصلی در تجارت فراقاره‌ای، بین روسیه و افغانستان و همچنین بین چین و اتحادیه اروپا، اهمیت فزاینده‌ای یافته‌اند. قدرت‌های بزرگ همگی قالب‌های اجلاس جداگانه‌ای را با پنج کشور آسیای مرکزی ایجاد کرده‌اند و به دنبال فرصت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری با آنها هستند. در گذشته، آسیای مرکزی در مرکز سیاست خارجی ایران نبود، اما با توجه به پتانسیل رو به رشد اقتصادی و ترانزیتی منطقه، این وضعیت ممکن است در حال تغییر باشد.

تهران اقدامات مهمی برای بهبود روابط با ترکمنستان و تاجیکستان انجام داده و روابط خود را با ازبکستان گسترش داده است. در ماه ژوئن، ایران و ترکمنستان یادداشت تفاهمی در مورد افزایش هماهنگی‌های کشتیرانی و لجستیکی امضا کردند. در ماه مه، دو کشور در مورد نقشه راهی برای همکاری جامع در دو سال آینده توافق کردند که نکته کلیدی آن تقویت همکاری‌های مشترک در زمینه حمل و نقل و لجستیک بود.

در ماه ژانویه، مسعود پزشکیان، رئیس جمهور ایران، از تاجیکستان بازدید کرد و روند منفی روابط با این کشور فارسی زبان را که از دهه ۱۹۹۰ حاکم بود، معکوس کرد. دو طرف امضا کردند ۲۲ تفاهم‌نامه در زمینه زیرساخت‌ها، تجارت و سایر مسائل و بهبود روابط را «استراتژیک» خواندند. تاجیکستان، کشوری محصور در خشکی، به دنبال دسترسی بهتر به بازار‌های بزرگ است و به همین دلیل به بنادر چابهار و بندرعباس ایران علاقه‌مند است. تاجیکستان همچنین به علاقه هند برای اتصال به آسیای میانه از طریق چابهار واکنش نشان می‌دهد. یک مجمع تجاری ایران و تاجیکستان که در ژانویه در دوشنبه برگزار شد، ۱۳ سند همکاری دوجانبه در زمینه زیرساخت‌ها و تجارت، از جمله سایر مسائل، تهیه کرد. در ماه ژوئن، مقامات هر دو کشور دوباره برای بحث در مورد تجارت دیدار کردند.

اما ایران فراتر از آسیای مرکزی به چین چشم دوخته است. در ۱۲ مه، جلسه‌ای در تهران بین مقامات ارشد راه‌آهن ایران، چین، قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان و ترکیه برای بحث در مورد توسعه شبکه ریلی بین قاره‌ای برگزار شد. در ۲۵ مه، یک قطار باری از شی‌آن چین، حامل بار پنل‌های خورشیدی، به بندر خشک ریلی آپرین رسید و آغاز رسمی یک ارتباط ریلی مستقیم بین دو کشور را رقم زد. این مسیر از غرب چین، از قزاقستان و ترکمنستان عبور کرده و به ایران می‌رسد.

ایران در حال بهره‌برداری از پیوند‌های رو به گسترش آسیای مرکزی با چین است. به عنوان مثال، در اواخر سال ۲۰۲۳، قزاقستان از اتصال راه‌آهن آیاگوز-تاچنگ، سومین گذرگاه مرزی ریلی خود با چین، رونمایی کرد. همچنین راه‌آهن چین-قرقیزستان-ازبکستان، پروژه‌ای که مدت‌ها متوقف شده بود، اخیراً پیشرفت‌های چشمگیری در سمت چین داشته است.

ایران همچنین بر شاخه شرقی کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) متمرکز است که از بنادر روسیه در دریای خزر و بالتیک و همچنین به خلیج فارس و هند امتداد دارد. شاخه غربی از آذربایجان عبور می‌کند. شاخه شرقی به ایران و افغانستان می‌رود که دولت تحت کنترل طالبان آن اخیراً توسط مسکو به رسمیت شناخته شده است. روسیه اولین کشوری بود که از زمان بازپس‌گیری کنترل افغانستان توسط طالبان پس از خروج ایالات متحده در سال ۲۰۲۱، این کار را انجام داد.

برای ایران، مسیر‌های شمال و شمال شرقی با تنوع بخشیدن به روابط تجاری به کاهش تأثیر تحریم‌ها کمک می‌کند. ایران اخیراً پیشنهاد خرید بندر آستاراخان از روسیه را داده است که تجارت فراساحلی خزر را گسترش می‌دهد.

چرخش به سمت آسیا به جمهوری اسلامی این امکان را می‌دهد که فشار اقتصادی غرب را کاهش دهد و همچنین تأثیر بسته شدن احتمالی تنگه هرمز را که ایران در مواجهه با حملات اسرائیل و آمریکا تهدید به آن کرده است، به حداقل برساند. ایران از نظر تاریخی نفت خود را از طریق خلیج فارس به چین صادر کرده است - که از بسیاری جهات، یک شریان حیاتی اقتصادی است. اتصال قطار با چین، مسیر جایگزینی برای صادرات نفت و تجارت کلی با چین فراهم می‌کند. مسیر جدید، زمان حمل و نقل را از ۳۰ تا ۴۰ روز از طریق دریا به تقریباً ۱۵ روز از طریق زمین کاهش می‌دهد. بندر خشک آپرین - یک ترمینال داخلی که از طریق راه آهن و جاده به بنادر دریایی واقعی متصل است - امکان ارتباط بیشتر با بقیه ایران را فراهم می‌کند.

چین به نوبه خود به دنبال دور زدن گلوگاه مالاکا، گذرگاه آبی که اقیانوس هند و اقیانوس آرام را به هم متصل می‌کند، است. تاکنون، تأکید چین بر مسیر شمال اوراسیا بوده است که عمدتاً از بخش‌هایی از روسیه عبور می‌کند. از فوریه ۲۰۲۲، زمانی که روسیه حمله تمام عیار خود به اوکراین را آغاز کرد، چین همچنین از یک کریدور میانی استفاده کرده است که از سین کیانگ تا دریای سیاه از طریق دریای خزر و قفقاز جنوبی امتداد دارد. چین با دسترسی بهتر به ایران، که در سال ۲۰۱۹ به ابتکار کمربند و جاده چین (BRI) پیوست، قصد دارد با مجموعه‌ای از ابتکارات اتصال روسیه و غرب، مانند INSTC یا کریدور هند-خاورمیانه-اروپا (IMEC) که هدف آن اتصال هند به اروپا از طریق عربستان سعودی و اسرائیل است، مقابله کند. چین همچنین به دنبال مقابله با تلاش‌های هند برای ایجاد مسیر‌هایی به آسیای میانه و افغانستان از طریق جمهوری اسلامی است.

برای چین، کریدور راه‌آهن نوظهور چین-ایران از طریق آسیای مرکزی در راستای حرکت گسترده‌تر آن به سمت غرب قرار می‌گیرد و بخشی از کریدور چین-قزاقستان-ازبکستان-ترکمنستان-ایران-ترکیه/اتحادیه اروپا را تشکیل می‌دهد. چین می‌خواهد پیوند‌های تجاری را متنوع کند تا از وابستگی به یک بازیگر واحد جلوگیری کند. تجربه پکن از چگونگی بی‌ثباتی مسیر روسیه توسط تحریم‌های غرب در نتیجه جنگ در اوکراین نیز درس مهمی در مورد لزوم جستجوی کریدور‌های جایگزین بوده است. علاوه بر این، امنیت ضعیف در پاکستان، که اغلب سرمایه‌گذاری‌های چین را به خطر انداخته است، یافتن مسیر‌های جدید را برای پکن بسیار مهم می‌کند.

امیل آودالیانی، پژوهشگر مرکز تحقیقات توران و استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه اروپایی تفلیس، گرجستان است. تحقیقات او بر تاریخ جاده‌های ابریشم و منافع قدرت‌های بزرگ در خاورمیانه و قفقاز متمرکز است./ نویسنده: امیل آودالیانی/ بنیاد استیمسون آمریکا  : 7 آگوست  – 16 مرداد 1404/ www.stimson.org