"سدسازی"؛ عامل پنهان هدررفت منابع آبی

تبیین:

در حالی که بحران آب به یکی از چالش‌های اصلی قرن ۲۱ تبدیل شده، شواهد علمی و سیاست‌گذاری‌های نوین جهانی نشان می‌دهد که سدسازی نه‌تن‌ها پاسخ مؤثری به مدیریت منابع آب نیست، بلکه خود می‌تواند عاملی در تسریع هدررفت منابع آبی از طریق تبخیر گسترده باشد. براساس گزارش‌های منتشرشده از سوی مؤسسه بین‌المللی مدیریت آب (IWMI)، در بسیاری از مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان، مخازن پشت سد‌ها به‌دلیل سطح وسیع تماس با هوا، یکی از منابع اصلی اتلاف آب از طریق تبخیر محسوب می‌شوند. تخمین‌ها حاکی از آن است که سالانه حدود ۵ تا ۱۰ درصد آب ذخیره‌شده در سد‌ها در مناطق گرم، تنها بر اثر تبخیر از دست می‌رود؛ رقمی که در اقلیم‌هایی، چون خاورمیانه و آفریقای شمالی به مراتب بالاتر است.

سیاست تغییر مسیر: تخریب سد‌ها در کشور‌های پیشرو

در دو دهه اخیر، برخی کشور‌ها با تکیه بر مطالعات زیست‌محیطی و اقتصادی، اقدام به تخریب داوطلبانه سد‌های قدیمی یا ناکارآمد کرده‌اند. ایالات متحده آمریکا، فرانسه، اسپانیا و سوئد در زمره این کشور‌ها قرار دارند.
به عنوان مثال، در آمریکا تنها در سال ۲۰۲۲، بیش از ۶۵ سد تخریب شد. پروژه‌هایی نظیر تخریب سد الوا در ایالت واشنگتن نه‌تن‌ها به بازگشت اکوسیستم رودخانه کمک کرد، بلکه نرخ تبخیر سالانه آب منطقه را نیز کاهش داد.

دلایل این اقدامات عبارت‌اند از: تبخیر شدید آب از سطح مخازن ـ آسیب به اکوسیستم‌های رودخانه‌ای ـ کاهش رسوب‌گذاری طبیعی در پایین‌دست ـ هزینه‌های بالای نگهداری سد‌های قدیمی

آبخیزداری؛ راهکاری بومی، علمی و پایدار

در مقابل رویکرد‌های کلاسیک سدسازی، مفهوم آبخیزداری به‌عنوان راهکاری مؤثر، کم‌هزینه و سازگار با محیط‌زیست در حال گسترش است. آبخیزداری شامل اقداماتی نظیر کاشت گیاهان، ایجاد پشته‌های خاکی، کنترل فرسایش و نفوذپذیرسازی زمین است که منجر به افزایش نفوذ آب باران در خاک، کاهش روان‌آب سطحی، تغذیه سفره‌های زیرزمینی و تقویت پوشش گیاهی می‌شود.

طبق آمار سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری ایران، در مناطقی که طرح‌های آبخیزداری اجرا شده، میزان روان‌آب‌ها تا ۴۰ درصد کاهش یافته و منابع آب زیرزمینی تقویت شده‌اند؛ بدون نیاز به ساخت سد‌های پرهزینه.

سدسازی فراتر از ظرفیت بارندگی؛ موتور محرک بحران تبخیر در ایران

در رابطه با این موضوع، پروین قدیری؛ کارشناس محیط زیست با استناد به شاخص‌های کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل متحد به تسنیم می‌گوید: اگر کشوری بیش از ۴۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر خود را برداشت کند، در وضعیت بحران شدید آب و خشکسالی قرار می‌گیرد.

وی افزود: در کشور‌های توسعه‌یافته، حجم سدسازی‌ها به‌طور معمول کمتر از ۴۰ درصد بارندگی سالانه است. به‌جای آنکه کشاورزان تحت فشار قرار بگیرند یا از تولید محروم شوند، این کشور‌ها سال‌هاست که نهضت جمع‌آوری سد‌ها و پوشاندن سطح مخازن ضروری را آغاز کرده‌اند.

قدیری تصریح کرد: در آمریکا تاکنون بیش از ۱۷۰۰ سد تخریب شده و سطح اغلب سد‌های باقی‌مانده نیز با روکش‌هایی برای کاهش تبخیر، پوشانده شده‌اند. این در حالی است که در ایران، وزارت نیرو با ادعای کنترل سیلاب و تأمین آب، اقدام به ساخت سد‌هایی با مجموع ظرفیت دو برابر بارندگی سالانه کرده که نتیجه آن تبخیر ۷۵ درصدی آب ذخیره‌شده بوده است؛ یعنی سه برابر متوسط جهانی.

به گفته این کارشناس، این میزان تبخیر نه‌تن‌ها بالاتر از آستانه بحران است، بلکه مسبب خشکی زمین‌های کشاورزی، نابودی مراتع و جنگل‌ها، تشدید فرونشست زمین، افزایش سیلاب‌ها و از بین رفتن خاک حاصلخیز کشور شده است.

وی با انتقاد از جهت‌گیری‌های مدیریتی افزود: در حالی که کشور با پیامد‌های مخرب این سیاست‌ها مواجه است، روستاییان، اقلیم و گرمایش زمین به‌عنوان مقصر معرفی می‌شوند. این در حالی است که وزارت نیرو همچنان در حال طراحی سد‌هایی با ظرفیت چهار برابر بارندگی کشور است.

قدیری تأکید کرد: خشکی زمین خود عاملی در گرم شدن آن است. جریان‌های هوای گرم صعودی، مانع ورود ابر‌های باران‌زا می‌شوند و این پدیده در نهایت به تشدید خشکسالی و گرمایش منطقه‌ای دامن می‌زند.

وی اظهار کرد: در نتیجه این فرآیند، دمای ایران به‌طور میانگین دو درجه افزایش یافته، در حالی که میانگین جهانی تنها یک درجه است. این گرمایش حتی از کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس، عمان و عربستان نیز فراتر رفته است.

وی یادآور شد: عربستان با استفاده از آب‌های ژرف و شور، به کاشت گونه‌های مقاوم به شوری روی آورده است که منجر به خنک‌تر شدن زمین، افزایش بارش باران و حتی برف شده است. این در حالی است که در ایران، حتی ابتدایی‌ترین گام مدیریت منابع یعنی اجرای آبخیزداری قبل از سدسازی نیز نادیده گرفته شده است.

قدیری با اشاره به گزارش‌های رسمی بیان کرد: شرکت آبفا از سال ۱۳۸۲ تا ۱۴۰۰، مانع اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری شده و با سدسازی‌های گسترده، ۹۹ درصد آب باران را در سد‌هایی با ظرفیت مازاد ذخیره کرده است. در نهایت، پس از تبخیر حجم عظیمی از این آب‌ها، تنها ۲۵ درصد باقیمانده به شهرها، صنایع و سهم ناچیزی به کشاورزی تخصیص می‌یابد.

حذف آبخیزداری و تصفیه ناکارآمد؛ دو لبه قیچی نابودی منابع آب

وی با انتقاد از نبود شبکه‌های آبرسانی مناسب افزود: اغلب سد‌های کشور فاقد زیرساخت‌های انتقال آب هستند و بخش زیادی از آنها بدون اتصال به شبکه آبرسانی ساخته شده‌اند.

به‌گفته این کارشناس، مشکل مدیریت منابع آبی تنها به سدسازی محدود نمی‌شود.

قدیری خاطرنشان کرد: از زمان انتقال فاضلاب شهری به‌منظور بهبود کیفیت آب شرب، روش‌های سنتی و کارآمد نظیر چاه‌های جذبی که آب را به‌صورت پایدار تصفیه و بازیافت می‌کردند، کنار گذاشته شدند و به‌جای آن، سیستم‌های هوادهی با مصرف انرژی بالا و کارایی پایین جایگزین شد.

قدیری تصریح کرد: این تغییر سیاست نه‌تن‌ها موجب نابودی منابع آب زیرزمینی شد، بلکه با تبخیر حجم زیادی از فاضلاب در تصفیه‌خانه‌های ناکارآمد، آلودگی محیط‌زیست را نیز افزایش داده و میزان تبخیر آب کشور را به ۹۰ درصد رسانده است.

وی اظهار کرد: امروز در حالی که وزارت نیرو با شعار «تولید آب» در حال تبخیر منابع آبی از طریق سدهاست، هم‌زمان با عنوان «کیفی‌سازی آب»، ۲۰۰ تا ۲۵۰ لیتر آب مصرفی روزانه مردم را به روش‌های پرهزینه و ناکارآمد تصفیه کرده و همه آن را به‌صورت پساب از شهر‌ها خارج می‌کند؛ پسابی که نهایتاً یا در تالاب‌های آلوده تبخیر می‌شود یا به صنایع پرمصرف در نقاط کم‌آب کشور اختصاص می‌یابد.

تبخیر ۹۰ درصدی آب و انتقال جمعیت؛ ایران در آستانه فروپاشی زیست‌محیطی؟

قدیری با انتقاد از این چرخه معیوب تأکید کرد: در حالی که کشور ۹۰ درصد آب شیرین خود را تبخیر می‌کند، طرح‌هایی برای شیرین‌سازی و انتقال آب از دریا‌ها نیز در حال اجراست؛ طرح‌هایی که به قیمت نابودی محیط‌زیست، تخلیه شهرها، از بین رفتن کشاورزی، فرسایش روستا‌ها و جابه‌جایی احتمالی جمعیت کشور دنبال می‌شود.

وی در پایان گفت: این نتایج تأسف‌بار در حالی حاصل شده که مسئولان مربوطه با افتخار از اجرای آنها یاد می‌کنند و حتی برای استمرار این روند، به خود تبریک نیز می‌گویند.