حقوق بشر در نهج البلاغه

تبیین:

حقوق بشر یکی از مفاهیم کلیدی حقوق بین الملل است که سالهاست بر سر آن مجادلات فراوان سیاسی و رسانه‌ای میان مدعیان و ناقصان در جریان است. امیرالمومنین (ع) قرن‌ها پیش در ابعاد مختلف به این مفهوم بنیادین پرداخته و از زوایای گوناگون بر رعایت اصول آن جز مفاهیم کلیدی اسلام است تاکید ورزیده است. این مقاله و موجز به این موضوع پرداخته است.
مقدمه:
حقوق بشر به معنای اصطلاحی آن، حتی در سنت اندیشه و حقوق غربی نیز سابقه تاریخی کهنی ندارد، اگر ما مثلا در کتاب‌های بزرگترین فیسلوف عصر روشن گرایی (قرن هجدهم) یعنی کانت، که بیش از هر فیلســوف دیگری انسان و کرامت او را ملاک و مبداء فلسفه علمی خود قرار می‌دهد این اصطــلاح را بجویم اثری از عبارت حقوق بشر نمی‌یابیم.
این اصطلاح در متن یک نهضت اجتماعی، سیاسی در فرانسه پدید آمد و پیوسته تا امروز پیوند نا گستنی خود را با اصل مضمون و محتوای سیاسی خود حفظ کرده است و بدون آن قابل تصور نیست، بنابراین این اصطلاح حقوق بشر در عمل متوجه آن گروه از قدرتمندانی است که در قلمرو سیادت خویش صاحبان نظر و عقیده مخالف را تحت فشار و تعقیب قرار می‌دهند، بر این اساس رئوس حقوقی که تحت پدیده (حقوق بشر) گردآوری شده عبارتند از:
حقوق حیاط، آزادی، برابری، عدالت، دادخواهی عادلانه، حق حفظ در مقابل سوء استفاده از قدرت، حفاظت در مقابل شکنجه، حفاظت شرافت و خوشنامی، حق پناهندگی، حقوق اقلیت ها، حق شرکت در حیاط اجتماعی، حق آزادی فکر، ایمان و سخن، حق آزادی دین، حق تجمع و اعلان، حقوق اقتصادی (حق حفظ مال، حق انتخاب کار. حق تشکیل خانواده، حق تعلیم و تربیت، حق حفظ حیاط فردی شخص و حق انتخاب آزادی محل زیست).
بیان مسأله.
روشن است که اصل مسلم و نخستین شرط ایفای این حقوق عدم تناقص با حق دیگری انسان‌ها و عدم شکستن حق بشری افراد دیگر است. در اسلام آن گونه که قران سخن می‌گوید: خدا در مرکز جهان بینی قرار دارد و انسان‌ها بر اساس تقوا از یکدیگر متمایز می‌شوند ((ان اکرمکم عندالله اتقیکم)) (حجرات ۱۳)
ولی در جهان بینی غربی انسان مرکزیت دارد و انسان میزان سنجش تمام اشیاء است (اومانیسم) وبه جای خدا محوری انسان محوری اصل است.
در این مقاله، ابتدا اصول کلی و مبانی حقوق بشر از دیدگاه امام (ع) را بررسی می‌کنیم و سپس به اصلی‌ترین حق یعنی حق حیاط خواهیم پرداخت سپس دو اصل بنادین یعنی آزادی و مساوات را بررسی خواهیم کرد.
اصول کلی و مبانی حقوق بشر:
الف-اصل کرامت انسانی، مهم‌ترین اصل و پایه حقوق بشر کرامت انسانی است قران کریم با عبارت و لقد کرمنا بنی آدم (اسرا آیه ۷۰ همانا فرزندان آدم را کرامت بخشیدیم) به این حقیقت اشاره می‌کند.
امام علی (ع) در همین خطبه می‌فرماید (و ان ناس کلهم احرار (همه مردم آزادند)
امام در حکمرانی نیز به اصل کرامت توجه داشته و کارگزاران خود را به رعایت ان تذکر داده است. به طور مثال در فرمان حکومتی خویش به مالک اشتر می‌فرماید:
مهربانی با همگان مهربانی بر رعیت و دوستی ورزیدن با آنان را برای دل خود پوششی گردان و مباش همچون جانوری شکاری که خوردتشان را غنیمت شماری که رعیت دو دسته اند، دسته‌ای برادر دینی تو هستند و دسته دیگر در آفرینش با تو همانند. گناهی از ایشان سر می‌زند یا علت‌هایی بر آنان عارض می‌شود یا خواسته و ناخواسته خطایی بر دستتان می‌رود به خطاشان منگر و از گناهانشان درگذر. نهج البلاغه. نامه ۵۳
امام در خطبه ۲۱۷ نهج البلاغه می‌فرماید:شنیدن حق را برمن سنگین مپندارید و نمی‌خواهم مرا بزرگ انگارید. پس از گفتن حق و یا مشورت دادن در عدالت کوتاهی نکنید.
ب-اصل خدا جو بودن انسان
انسان اصالتا خدا را می‌طلبد، در مکتب علی (ع) انسان به دنبال خدایی است که با او آشنایی دارد و شیفته اوست از طرف دیگر خداوند هم به بنده اش توجه دارد و او را مورد رحمت خویش قرار می‌دهد
ذعلب یمانی از حضرتش پرسید آیا پروردگار خود را می‌بینی.
پاسخ داد. آیا چیزی را نبینم می‌پرستم.
اگر خداوند اجازه کبر ورزیدن را به یکی از بندگانش می‌داد به یقین منتی را بر پیامبران گزیده و دوستانش می‌نهاد. لیکن خدای سبحان تکبر را بر آنان نپسندید و فروتنی شان را پسندید.
ج-مساوات
لزوم اجرای مساوات و عدالت به کرات در بیان و افعال حضرت دیده می‌شد. در مکتب امام علی ع مساوات مصداقی از عدالت است و در سه مورد زیر قابل ملاحظه است.
۱- مساوات در بهره مندی از بیت المال
۲- مساوات در برابر قانون
۳- مساوات در رجوع به محکمه صالح و رسیدگی عادلانه
امام علی ع در بستر شهادت برای قاتل خود سفارش کرد. پسر عبدالمطلب نبینم در خون مسلمانان فرو رفته اید و گویید امیرمومنان را کشته اند، بدانید جز قاتل نباید کسی برای خون من کشته شود.
مساوات در بهرمندی از بیت المال
مساوات در برابر قانون
مساوات در رجوع مردم به دادگاه صالح و رسیدگی عادلانه
تطبیق بیانه جهانی حقوق بشر با نهج البلاغه

نتیجه گیری.

ماده ۲۵ بیانه جهانی حقوق بشر می‌گوید:
هرکس حق دارد از سطح یک زندگی برخوردار باشد که سلامت و رفاه او و خانواده اش از جمله خوراک. لباس. مسکن و بهداشت را تامین کند. همچنین حق دارد از خدمات ضروری اجتماعی در هنگام بیکاری. بیماری. درماندگی و پیری یا سایر موارد که بنا به اوضاع و احوال بیرون از اراده او. وسایل معاش وی مختل گرداند استفاده کند.
امام علی ع در این باره می‌فرماید:
گفت: چگونه او را می‌بینی.
فرمود: دیده‌ها او را آشکار نتوان دید. اما دل‌ها با ایمان درست بدو خواهند رسید. به هر چیزی نزدیک است ولی نه بدان پیوسته و از ان دور است نه جدا گسسته.
ج-اصل جاودانه بودن انسان
امام علی (ع) این دنیا را محل گذر می‌داند و اعلام می‌کند که انسان برای جهان آفریده شده است (نامه ۳۱ نهج البلاغه)
مهم‌ترین موارد حقوق بشر در نهج البلاغه
الف: حق حیاط
امام علی (ع) حق حیاط را برای انسان‌ها بسیار محترم شمرده و نسبت به آن سفارش‌های فراوانی کرده است.
امام در اهمیت این مطلب می‌فرماید (از رسول الله ص دو کتاب به ارث برده ام، کتاب خدا و کتابی در غلاف شمشیرم، پرسیدند:‌ای امیرمومنان چیست آن کتابی که در غلاف شمشیر داری
فرمود: هرکس غیر قاتل را بکشد و یا غیر ضاربش را بزند لعنت خدا بر او باد.
حضرت با این بیان کاربرد شمشیر و سلاح را در جای مجاز می‌داند که منجر به قتل بی گناهی می‌شود. امام به مالک اشتر می‌فرماید؛ و بپرهیز از خون‌ها و ریختن آن و ناروا... که چیزی، چون خون به ناحق آدمی را به کیفر نرساند؛ و گناه را بزرگ نگرداند، حکومت خود را با ریختن خونی به حرام نیرومند مکن (نامه ۴۷)
ب-آزادی
درباره تعریف و ماهیت آزادی، اختلاف بسیار است، اما با توجه به آموزه‌های دینی در بیانی اجمالی می‌توان گفت: آزادی در تعبیر حقوقی آن نوعی استقلال و خود سامانی در زمینه‌های گوناگون زندگی است که از لحاظ رشد شخصیت انسان ضرورت داشته است و در چارچوب مقررات و ممنوعیت‌های الهی و عقلایی قرار دارد. امام علی ع با گفتار و کردار خویش به فرهنگ سازی و ایجاد زیر ساخت‌های اجتماعی جهت استفاده نمودن آزادی در اجتماع بر موارد زیر تاکید داشت.
۱- سعه صدر حاکمان
امام علی ع در بیانی پر معنا ابزار ریاست را سعه صدر معرفی می‌کند (حکمت ۱۷۶ نهج البلاغه)
سعه صدر هنگامی خود را به خوبی نشان می‌دهد که فرد با داشتن قدرت و توان بر مجازات به عفو اقدام کند (حکمت ۵۲)
در طبقه‌ای از مردم که مشکل معیشتی دارند. آنان که چاره ندارند و از درویشان و نیازمندان و از بیماری برجای ماندگانند مستحق عطایند و سپس دستور داد بخشی از بیت المال را به این افراد اختصاص دهند. نهج البلاغه نامه ۵۳
حضرت برپیرمردی گدا گذشت و وقتی حال زار او را دید به اطرافیانش گفت: از او کار کشیدید تا پیر شد، حال که عاجز شده است چرا از او دریغ می‌دارید. از بیت المال به او بازنشستگی بپردازید.
در موردی حضرت با پیرزنی رو به رو شد که مشک آبی بر دوش داشت، پس از دقت دریافت که او همسر یکی از شهداست با طعام به منزل او رفت و با فرزندانش بازی کرد. ان گاه صورت خود را نزدیک آتش گرفت و به خود گفت. (بچش‌ای علی این جزای کسی است که حقوق بیوه زنان و یتیمان را ضایع کند. بحار الانوار ج ۴۱ ص ۵۲

به نظر می‌رسد حقوق بشر غربی که چشمانش را بر روی جنایات اسرائیل بسته و قادر نیست جنایات بشری در سراسر دنیار ا نظاره کند، ابزاری است برای دولت‌های قدرتمند تا به اسم آن ملت‌ها را تهدید و از منافع آنان استفاده نمایند. حقوق بشر در اسلام قدمتی بیشتر از تمامی اسناد تاریخی در تمامی دوران شکل گیری غرب دارد.

منـابع؛
۱- (ان اکرمکم عندالله اتقیکم)) (حجرات ۱۳)
۲- (اسرا آیه ۷۰،
۳- نامه ۵۳ نهج البلاغه
۴- خطبه ۲۱۷ نهج البلاغه
۵- نامه ۳۱ نهج البلاغه)
۶- نامه ۴۷ نهج البلاغه
۷- حکمت ۱۷۶ نهج البلاغه
۸- بحار الانوار ج ۴۱ ص ۵۲

رضا احمدی