چرا گذرگاه « زنگزور » برای ایران مهم است؟

پایگاه رهنما:

از جنگ پیشین قره باغ تا امروز جمهوری آذربایجان به‌دنبال یک پروژه و طرح اصلی یعنی ایجاد راهگذر(کریدور) جعلی زنگزور بوده است. در واقع در تمامی دوران بعد از جنگ دوم قره‌باغ این هدف با جدیت توسط باکو پیگیری شده است. حالا هم دولت آذربایجان با تشدید فشارهای سیاسی و نظامی چند هدف مشخص را دنبال می‌کند؛

• این‌که دولت ارمنستان را مجبور کند تا شرایطی که تعیین می‌کند را بپذیرد. شرایطی مثل احداث کریدور زنگزور و مسلط شدن باکو بر کل منطقه‌ی قره‌باغ.
• هدف دولت آذربایجان این است که اگر ایروان تن به خواسته‌های باکو نداد به قره‌باغ لشکرکشی کند و احداث کریدور زنگزور را با زور رقم بزند.

به نظر می‌رسد آذربایجان می‌خواهد از طریق نمایش قدرت نظامی، ارمنستان را وادار به پذیرش خواسته‌های خود بکند و اگر این برنامه‌ جواب نداد احتمالاً شروع جنگی دیگر را در دستور کار خود قرار دهد.

جمهوری آذربایجان در دو، سه سال گذشته با شیطنت و اعمال محدودیت در مسیر لاچین و قطع دسترسی ارمنستان به منطقه قره‌باغ متهم شده است. باکو در توجیه عملکرد مخاطره‌آمیز خود می‌گوید از مسیر خانکندی (نام مورد استفاده جمهوری آذربایجان برای لاچین) استفاده نظامی و غیرقانونی صورت می‌گیرد و به همین دلیل در منطقه، ایست  و بازرسی مستقر کرده است. جمهوری آذربایجان در کل نسبت به این‌که رسماً قره‌باغ را بخشی از خاک خود بخواند و جمعیت ارمنی ساکن را وادار کند به‌عنوان شهروندان آذربایجان زندگی کنند، بی‌میل نیست.

الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری طویل‌المدت  و متوهّم جمهوری آذربایجان در سال‌های اخیر روندی کاملاً برخلاف مسلک پدرش حیدر علی‌اف در پیش گرفته و با دور شدن از ایران روابط صمیمانه نزدیکی با ترکیه و رژیم صهیونیستی برقرار کرده است. همین همکاری باعث شده طرف آذربایجانی متهم شود زیر سایه دامن‌زدن به اختلافات قدیمی با ارمنستان، دنبال تغییر نقشه ژئوپلیتیک منطقه قفقاز است.

اهمیت دالان زنگزور

حل و فصل و اتمام تنش و جنگ قره‌باغ میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان، با تغییر جغرافیای سیاسی منطقه قفقاز، موجب شد تا جمهوری آذربایجان سریعاً دست بر روی راه‌اندازی کریدوری موسوم به زنگزور بگذارد، در حالی که این کشور و جمهوری خودمختار نخجوان را از طریق ارمنستان، روسیه و ترکیه به یکدیگر متصل کرده و مسیری را از آسیا به اروپا و خاورمیانه ایجاد خواهد کرد. از دیدگاه مقامات باکو، اهمیت این کریدور در سطح محلی و سهم محرک آن در توسعه اقتصاد محلی برای کشورهایی است که از قلمروهای آن عبور خواهد کرد و به این ترتیب، قرار است کریدور ادعایی زنگزور به مناطق جنوب غربی جمهوری آذربایجان که حدود ۳۰ سال در اشغال بوده، متصل شود.

افزون بر این، منطقه ضعیف سیونیک ارمنستان و مناطق شرقی ترکیه که به‌دلیل وجود تروریسم در طول دهه‌ها به گونه‌ای ضعیف توسعه یافته‌اند، به طور قابل توجهی تحت تأثیر قرار خواهند گرفت.

در همین راستا، برخی از تحلیلگران منطقه قفقاز نیز مدعی هستند که اهمیت کریدور زنگزور در سطح منطقه‌ای این است که جایگزین‌هایی را در چندین جهت ارائه می‌دهد که اولین و مهم‌ترین آن، پیدایش مسیر جدیدی بین ترکیه و آسیای مرکزی است؛ آن هم ترکیه‌ای که علاقه‌مند به کاهش وابستگی به رقیب منطقه‌ای خود یعنی ایران است و قصد ایجاد ارتباط با آسیای مرکزی از طریق خاک کشورهای دوست را دارد.

بحران جهانی غذا، افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل و تحریم‌های غرب بر کریدورهای ترانزیتی روسیه، کشورهای منطقه را بر آن داشت تا به‌دنبال مسیرهای حمل‌ونقل جایگزین بین اروپا و آسیا مانند کریدور میانی ایجاد کنند. با این حال، اهمیت کریدور زنگزور که بخش کوتاه اما حیاتی کریدور میانی در امتداد مسیر آسیای مرکزی - قفقاز جنوبی – ترکیه و اروپا بوده، بخش پرچالش این مسیر است. برای نمونه، ایران راه‌اندازی کریدور زنگزور را به عنوان تضعیف جایگاه و نفوذ خود در منطقه می‌داند.

در کل ، ایران به چهار دلیل نگران توسعه کریدور زنگزور است:

1-  نقش ایران در ارتباط بین خاک آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان از دست می‌رود.

2-  ایران نقش مهم و اصلی خود بین ترکیه و آسیای مرکزی را دیگر نخواهد داشت.

3-  ایران نقطه ادغام خود با اتحادیه اقتصادی اوراسیا  یعنی ارمنستان را از دست خواهد داد.

4- با افزایش ارزش راهبردی کریدور میانی، کریدور زنگزور نقش محوری ایران را در حمل و نقل بین شرق و غرب بیش از پیش کاهش خواهد داد.

در ظاهر پروژه زنگزور دو قسمت آذربایجان را به یکدیگر متصل می‌کند، اما اصل، موضوع وصل شدن ترکیه از طریق نخجوان به دریای خزر است. این کریدور با منافع کلی ایران در تضاد است و منافع اقتصادی زیادی را از دست خواهیم داد.

پیش از جنگ دوم قره باغ، ارتباط بین آذربایجان و منطقه نخجوان از طریق ایران بود که با کریدور زنگزور، این وضعیت تغییر خواهد کرد. در این صورت، وابستگی باکو به تهران برای برقراری حمل و نقل با نخجوان کاهش می‌یابد. کریدور زنگزور همچنین راه ارتباطی داخلی آذربایجان و ترکیه خواهد بود. بخش مهمی از تجارت ترکیه با آسیای مرکزی به ترانزیت با کامیون از طریق روسیه و ایران وابسته است. سالانه ۴۳ هزار کامیون ترکیه‌ای از ایران به آسیای میانی تردد می‌کنند و با افتتاح کریدور زنگزور، آنکارا جایگزین و میانبر جدیدی برای تجارت با آسیای مرکزی خواهد داشت. از آنجایی که مسیر تجاری ترکیه به آسیای مرکزی از ایران می‌گذرد، این مسیر نیز با افتتاح کریدور جدید اهمیت خود را از دست خواهد داد.

رئیس جمهور آذربایجان به‌دنبال آن است تا جمهوری خودمختار نخجوان را به عنوان یک تکه قدیمی جدامانده، بر اساس یک تفسیر غلط از توافق آتش‌بس، از طریق استان سیونیک ارمنستان به آذربایجان متصل کند و عملاً بخش قابل توجهی از خاک سیونیک را به قلمرو خود ضمیمه کند. از آن سو، رئیس جمهور ترکیه نیز به‌دنبال این است که به موازات راه قدیمی اتصال به جمهوری آذربایجان یعنی راه آهن ترکیه – گرجستان – آذربایجان، مسیر دیگری بیابد و قطار خود را مستقیماً از نخجوان و از دل استان سیونیک به سمت آذربایجان ببرد. در چنین شرایطی است که در محل اتصال نخجوان به آذربایجان، عملاً یک بن بست برای ایران ایجاد می‌شود و امکان ورود کامیون‌های ایرانی به داخل خاک ارمنستان، از دست خواهد رفت.

بدون شک، چنین چیزی با مفاد آتش بسی که با وساطت روسیه بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان امضا شده، منطبق نیست. چرا که بر اساس آن توافقنامه، ارمنستان رضایت داده بود که در صورت تضمین امنیت تردد ارامنه در گذرگاه لاچین، امکان آن فراهم شود که با استفاده از خط راه آهن قدیمی دوران اتحاد جماهیر شوروی، نخجوان با جمهوری آذربایجان ارتباط ریلی داشته باشد. محمد حسن رحمانی