سودان در خطر جنگ داخلی

پس از چند ماه آرامش نسبی در سودان، روز شنبه دور جدید تنشها در این کشور شروع شد و نیروهای واکنش سریع، تحت امر محمد حمدان دقلو، مشهور به «حمیدتی» و نیروهای ارتش تحت فرمان عبدالفتاح البرهان، رئیس شورای نظامی سودان در مقابل هم صف‌آرایی کردند. درگیری در یک پایگاه نظامی در جنوب خارطوم، پایتخت آغاز شد و نیروهای هر دو طرف به روی هم آتش گشودند. این درگیریها سپس در سراسر پایتخت از جمله اطراف مقر ارتش، فرودگاه و کاخ ریاست جمهوری گسترش یافت.

سخنگوی رسمی ارتش سودان اعلام کرد که عناصر نیروهای شورشی به فرودگاه خارطوم نفوذ کردند و اقدام به آتش‌زدن خودروهای غیرنظامی کردند و ما نیز بیش از ۸۰ خودروی شبه‌نظامیان را نابود کردیم.

ارتش که از قدرت هوایی برخوردار بود برای عقب راندن شبه‌نظامیان، مقرهای نیروهای پشتیبانی سریع را بمباران کرد.

تصاویر و فیلمهایی که از خارطوم در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده است، نشان می‌دهد که آتش‌سوزی و انفجارها همه جا را فراگرفته است و پایتخت به یک شهر جنگ زده شباهت دارد. بر اساس گزارشها تاکنون در این درگیریها بیش از 10 غیرنظامی کشته و تعدادی نیز شده‌اند. ساکنان پایتخت گفته‌اند که تاکنون چنین صحنه‌هایی را ندیده بودند و از هر طرف صدای شلیک گلوله می‌آید. تانک‌ها و خودروهای سنگین نظامی ارتش راه‌های منتهی به کاخ ریاست جمهوری در مرکز خارطوم را بسته‌اند تا مانع از حمله احتمالی نیروی واکنش سریع شوند. دو هواپیمای مسافربری هم در فرودگاه خارطوم بر اثر درگیریها در آتش سوختند و فعالیت این فرودگاه متوقف شده است. تیراندازی و تبادل آتش شدیدی هم در اطراف کاخ ریاست جمهوری سودان گزارش شده است و احتمال می‌رود که مقر البرهان به زودی دست شبه نظامیان بیفتد. هر چند رئیس شورای نظامی سودان به مکان امن منتقل شده است، اما تصرف کاخ ریاست جمهوری می‌تواند روحیه نیروهای ارتش را تضعیف کرده و به عقب‌نشینی وادار کند که این به نفع نیروهای واکنش سریع است تا قدرت را به دست بگیرند.   

ادعای طرفین به کنترل مراکز حساس

از همان ابتدا جنگ روانی از سوی نیروهای دو طرف شروع شد و هر کدام مدعی به دست گرفتن کنترل مراکز نظامی شدند. در همین راستا، شبه‌نظامیان واکنش سریع با انتشار بیانیه‌ای ادعا کردند که کنترل کاخ ریاست‌جمهوری و بیت الضیافه و فرودگاه‌های خارطوم، مروی و الابیض را در دست گرفته‌اند. ارتش سودان طی بیانیه‌ای اعلام کرد که شبه‌نظامیان واکنش سریع کنترل هیچ فرودگاهی از جمله مروی را در دست ندارند و ادعاهای طرح شده در چارچوب جنگ روانی است.

نیروهای واکنش سریع اعلام کردند که بر تسلیحات و تجهیزات موجود در محله المهندسین در ام درمان مسلط شده‌ و همه راه‌های ورودی جنوب خارطوم را مسدود کرده‌اند. نیروهای واکنش سریع همچنین مدعی هستند که مقر اداره کل رادیو و تلویزیون سودان را تحت کنترل گرفته‌اند. نیروهای واکنش سریع همچنین ادعا کرده‌اند که کنترل فرماندهی کل ارتش و دفاتر رؤسای لشکرها در دارفور و ناوبری هوایی در سراسر سودان را در دست گرفته‌اند. شبه نظامیان مدعی هستند که کنترل محل ریاست جمهوری و همچنین فرودگاه خارطوم را در دست دارند، اما ارتش این ادعاها را رد کرده است.

نیروهای واکنش سریع همچنین اعلام کرد که شماری از مراکز نظامی را در «الفاشر» از جمله فرودگاه الفاشر در غرب پایتخت را به کنترل خود درآوردند. در همین حال، درگیری میان ارتش و نیروهای واکنش سریع در منطقه فرودگاه در «نیالا» در جنوب دارفور در غرب سودان نیز به وقوع پیوست. با اینکه هر یک از طرف‌های درگیر مدعی تسلط بر مراکز مهم و شکست طرف مقابل است اما هنوز مشخص نیست درگیری‌ها به سود چه کسی است.

دلیل شروع درگیریها

قرار بود صبح شنبه نشستی میان عبدالفتاح البرهان و محمد حمدان دقلو معروف به «حمید تی» برگزار شود و پیش از برگزاری این دیدار، درگیری‌ها شروع شد. این درگیریها در مناطق جنوبی خارطوم آغاز شد و بلافاصله به ایالت‌های مختلف سودان هم کشیده شد و درگیریها کماکان بین دو طرف ادامه دارد. ارتش سودان روز شنبه در بیانیه‌ای اعلام کرد که درگیری پس از تلاش نیروهای واکنش سریع برای حمله به نیروهای این کشور در بخش جنوبی پایتخت آغاز شد. ارتش شبه‌نظامیان را «نیروی شورشی» اعلام کرد و اظهارات شبه‌نظامیان را «دروغ» توصیف کرد.

یک منبع در ارتش سودان از صدور حکمی مبنی بر انحلال نیروهای واکنش سریع و پایان ماموریت تمام افسران و نیروهای ارتش در آن در پی رخدادهای جاری در این کشور خبر داد. در بیانیه ستاد کل ارتش سودان آمده است، تا نیروهای واکنش سریع اقدامات غیرقانونی را متوقف نکنند، هیچ گفتگو یا مذاکره ای با آنها انجام نخواهد شد.

این درگیری‌ها درحالی رخ داد که تنش‌ها بین ارتش و نیروهای واکنش سریع در ماه‌های اخیر تشدید شده و امضای توافقنامه‌ با حمایت بین‌المللی با احزاب سیاسی برای احیای گذار دموکراتیک کشور به تاخیر افتاده است.  جنگ میان ارتش و شبه نظامیان چند روز پس از هشدار ارتش صورت گرفت که اعلام کرد سودان در یک نقطه عطف خطرناک قرار دارد.

سودان از آوریل 2019 که ارتش دولت عمر البشیر، دیکتاتور سابق این کشور را برکنار کرد با بحران سیاسی و امنیتی مواجه است و با وجود مخالفت مردم و رهبران سیاسی برای واگذاری قدرت به غیرنظامیان اما البرهان حاضر نیست به خواسته مردم تن دهد. تنشهای سیاسی پس از آنکه البرهان در اکتبر ۲۰۲۱ وضعیت فوق‌العاده اعلام کرد و شورای حاکمیتی و دولت را منحل کرد، تشدید شد. از آن زمان، این کشور بارها شاهد اعتراضات خیابانی بود که صد‌ها نفر در این اعتراضات از سوی دولت کودتا کشته و زخمی شده‌اند. از زمان روی کار آمدن کودتاچیان، میلیارد‌ها دلار کمک مالی بین‌المللی تعلیق شده و روند بدهی‌ها افزایش یافته و بحران اقتصادی در این کشور عمیق‌تر شده است. فقر و گرسنگی در حال گسترش بوده و استاندارد‌های زندگی برای بسیاری همچنان رو به کاهش است.

متهم کردن همدیگر به آغاز جنگ

با تشدید درگیری بین نیروهای واکنش سریع و ارتش، هر دو طرف برای اینکه از زیر بار فشارهای داخلی و جهانی رها شوند، طرف مقابل را به آغاز کننده جنگ متهم کردند. ارتش سودان با انتشار بیانیه‌ای در این زمینه گفت «ما تجاوز را آغاز نکردیم و آنچه رخ داد، حملاتی از سوی نیروهای شورشی است.  اعضای ارتش به دنبال منافع شخصی نیستند و به مسئولیت ملی خود ادامه خواهند داد». ارتش تأکید کرد، «با هر تلاش غیرمسئولانه‌ای مقابله خواهیم کرد و از اینکه کشور به خاطر طمع فرماندهان شورشی به این مرحله رسیده است، متأسف هستیم. به جز در سایه ارتش یکپارچه، هیچ آینده‌ای برای کشور متصور نیستیم.»

عبدالفتاح البرهان هم در سخنانی مدعی شد که نیروهای واکنش سریع در ابتدا به مقرهای ارتش حمله کردند و وی با حمله این نیروها به منزلش غافلگیر شده است. البرهان تأکید کرد که نیروهای واکنش سریع از طریق سالن حج و عمره به فرودگاه خارطوم نفوذ کردند و شماری از هواپیماهای ارتش را آتش زدند و نیروهای ارتش با آنها درگیر شدند. وی تأکید کرد که همه مراکز راهبری از جمله مقر فرماندهی کل ارتش و نیروهای مسلح و کاخ ریاست جمهوری در کنترل ارتش است. البرهان تهدید کرد که در صورت ادامه درگیری‌ها نیروهای ارتش را از همه مناطق سودان به خارطوم فرا می‌خواند.

نیروهای واکنش سریع که به گفته تحلیلگران 100000 نیرو دارد، مدعی شد که آنها ابتدا مورد حمله ارتش قرار گرفتند که یکی از پایگاه‌های آنرا محاصره کرده بود و با سلاح‌های سنگین آتش گشوده بود. حمیدتی طرف مقابل را مقصر اصلی بحران دانست و گفت:«ما در بیانیه پیشین اعلام کردیم که هیچ دشمنی با ارتش نداریم. ما متاسفیم که با فرزندان مردم خود نبرد می‌کنیم اما یک جنایتکار ما را به این کار مجبور کرد. وضعیت ما خوب است و کنترل همه مقرهای خود را در دست داریم. آنها یک طرح جنایتکارانه دارند و به دنبال بازگشت به کودتا هستند».

حمیدتی تاکید کرد:«ما از افراد شریف در نیروهای مسلح می‌خواهیم که به مردم بپیوندند. این نبرد طی روزهای آتی به پایان می‌رسد. نیروهای ما مجبور به ورود به این درگیری شدند. آن‌چه که اکنون در جریان است، بهای دموکراسی است. نیروهای پشتیبانی سریع وارد درگیری شدند و تلاش کردند کنترل فرودگاه‌های خارطوم و مروی را به دست گیرند. ما برای حمایت از دموکراسی و مردم سودان فعالیت می‌کنیم. من به کمیته چهارجانبه و گروه میانجیگر گفتم که البرهان دروغگو است و سودان را نابود خواهد کرد. از ارتش می‌خواهیم که به مردم بپیوندد. ما به تعقیب البرهان و تحویل او به عدالت ادامه خواهیم داد».

حمیدتی ادعا کرده که تعدادی از نیروهای ارتش در سایر مناطق به نیروهای تحت فرمان او ملحق شده‌اند اما فرمانده ارتش سودان این ادعاها را رد کرده و گفته که گروهی از نیروهای مسلح بازنشسته و افسران نیروهای مسلح هم به جمع ارتش پیوسته‌اند تا با شورشیان مقابله کنند.

شکاف بین نیروها زمانی آشکار شد که ارتش روز پنجشنبه اعلام کرد تحرکات اخیر نیروها  واکنش سریع، به ویژه در مروی غیرقانونی است.

نیروهای واکنش سریع چهار سال پیش به همراه ارتش عمر البشیر را سرنگون کردند و به همین خاطر خود را داعیه‌دار قدرت می‌دانند. نیروهای واکنش سریع در بحبوحه مذاکرات ماه گذشته در مورد ادغام خود با ارتش تحت یک طرح انتقالی که منجر به انتخابات جدید می‌شود، استقرار مجدد واحدها را در خارطوم و جاهای دیگر آغاز کرد. این ادغام شرط کلیدی توافقنامه انتقالی امضا نشده سودان است. علت این درگیری‌ها که در حال گسترش است، کندی پیشرفت در فرآیندهای مربوط به انتقال قدرت در سودان به غیرنظامیان عنوان شده است.

نیروهای واکنش سریع از زمانی که البرهان، عبدالله حمدوک، نخست وزیر موقت را برکنار و همه قدرت را در دستان خود قبضه کرد، توانسته در همه شهرها برای خود نیرو جمع آوری کند.

با تشدید تنشها بین نیروهای دو طرف، سازمان ملل و مقامات کشورهای دیگر از طرفین درگیر خواسته‌اند تا خویشتنداری کرده و درگیریها را متوقف کنند.  

دورنمای مبهم سودان

حمیدتی و البرهان رهبری کودتا علیه دولت سابق سودان را برعهده داشتند اما پس از مدتی درباره نحوه اداره کشور در دوره دولت موقت و آینده سیاسی دچار اختلاف نظر اساسی شدند و اکنون در مقابل هم قرار گرفته‌اند و این مسئله بیانگر این است که قرار نیست این کشور رنگ آرامش به خود ببیند. هم اکنون سودان به دلیل اختلاف شدید میان عبدالفتاح البرهان و حمیدتی در بن‌بست سیاسی قرار دارد و دورنمای روشنی برای برون رفت از این بحران چهار ساله وجود ندارد.

درگیریهای اخیر درحالی رخ داد که در دسامبر 2022، که اعتراضات خیابانی تشدید شده بود رهبران نظامی و غیرنظامی یک توافقنامه چارچوب سیاسی برای پایان دادن به بن‌بست سیاسی امضا کردند. در این توافق دوره انتقالی ۲ ساله برای انتصاب نخست وزیر غیرنظامی مورد توافق قرار گرفت اما از مفاد این توافق اینگونه بر‌می‌آید که تصمیم گیرندگان نهایی در اصل همان کودتاگران خواهند بود که در پشت پرده همه امور را کنترل خواهند کرد و نخست وزیر غیرنظامی به نوعی برای فریب افکار عمومی است که نشان دهند یک غیرنظامی در راس امور قرار دارد.

البرهان در آن زمان قول داد که تشکیلات نظامی از روند سیاسی خارج شده و از انتقال دموکراتیک تا رسیدن به انتخابات عمومی حمایت خواهد کرد اما با گذشت بیش از چهار ماه از امضای این توافق هیچ گونه تلاشی برای اجرایی کردن مفاد این توافقات انجام نشده است و حکایت از این دارد که کرسی ریاست زیر زبان کودتاچیان مزه کرده است که حاضر نیستند آنرا به غیرنظامیان واگذار کنند. این توافق اصلاحات بخش امنیتی برای گفتگو‌های بیشتر را مبهم باقی گذاشته است و این مسئله در صورت بروز مشکلات در آینده می‌تواند برای سودانی‌ها خطرآفرین باشد و درگیریهای نظامی اخیر هم ناشی از همین ابهاماتی است که برای آن چاره‌ای اندیشیده نشده است.

تازه درگیری نیروهای واکنش سریع و ارتش چند ماه پس از امضای توافق سیاسی شروع شد و تا زمانی که اختلافات حل نشود، در آینده نیز شاهد چنین رویدادهای تنش‌زا در سودان خواهیم بود که دود آن بیشتر به چشم مردم خواهد رفت که قربانی جاه‌طلبی‌های رهبران نظامی خود شده‌اند. تجربه نشان داده تا زمانی که قدرت در دست نظامیان باشد، راه رسیدن به ثبات و انتقال قدرت دور از دسترس خواهد بود. باتوجه به شخصیت قدرت‌طلبی که البرهان در چهار سال گذشته از خود نشان داده، به نظر می‌رسد او عملا درگیریها را شروع کرده است تا به این بهانه حکومت نظامی در کشور اعمال کرده و قدرت را همچنان در دست خود داشته باشد. زیرا، این فرصت خوبی برای البرهان است که به رهبران غیرنظامی القا کند که سودان به رهبری قدرتمند مثل او نیاز دارد به بتواند با هر گونه اقدامی علیه حکومت مقابله کند تا بدین ترتیب توافقات سیاسی اخیر را به حالت تعلیق درآورد.

درگیری اخیر در سودان با وجود طرفین متخاصم مسلح و همچنین دامنه زیاد دخالت‌های خارجی آمریکا و رژیم صهیونیستی و کشورهای عربی در امور این کشور این نگرانی را ایجاد کرده است که سرنوشتی همانند لیبی سودانی‌ها را تهدید کند.