سایه سنگین تحولات افغانستان بر دیپلماسی آسیای میانه

اجلاس سران کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا از امروز در منطقه چولپان آتا در قرقیزستان برگزار می شود. برگزاری این نشست در شرایطی است که کشورهای این منطقه شامل بلاروس، قزاقستان،  روسیه،  قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان با چالش‌ها و منافع مشترک برای توسعه همکاری‌های اقتصادی و در نهایت ایجاد بازار مشترک، به عنوان هدف اولیه و بنیادین تأسیس این اتحادیه منطقه‌ای مواجه هستند که در صدر آنها می‌توان به چالش‌های امنیتی، بحران شیوع اپیدمی کرونا و توسعه همکاری برای رفع موانع تجاری یاد کرد.

اجرای موفقیت آمیز اجلاس کار آسانی نیست. اولاً ویروس کرونا حداقل در چهار کشور آسیای مرکزی در حال افزایش است و این امر بر وضعیت اقتصادی منطقه تأثیرات منفی خود را بر جای خواهد گذاشت. این موضوع گسترش همکاری برای مقابله تسریع روند گسترش اپیدمی را می‌طلبد. در اوایل ماه جاری بردی محمداف رئیس جمهور ترکمنستان پیشنهاد ایجاد یک سیستم اطلاعاتی منطقه ای برای تبادل اطلاعات میان این کشورها به منظور تقویت سیستم بهداشت عمومی را داد که به دولت ها در ردیابی همه گیری در سراسر آسیای مرکزی کمک می‌کند. 

علاوه بر این ، در چند ماه گذشته ، قرقیزستان و تاجیکستان به دلیل اختلاف مرزی با یکدیگر تنش‌هایی داشته اند که ثبات منطقه‌ای را تهدید می‌کند.  اگرچه برگزاری اجلاس سالانه سران کشورهای آسیای میانه در اوایل ماه جاری که با حضور رئیس جمهور روسای جمهور دو کشور در ترکمنستان برگزار شد گام مهمی در کاهش تنش بود.

نکته مهمی که در اجلاس سران کشورهای آسیای میانه بر روی آن توافق شد لزوم افزایش سهولت تجارت بین کشورها بود. در حالی که هزینه های تولید در هر کشور نسبتاً پایین است ، کالاهایی که  ساعت ها در گذرگاه های مرزی معطل می شوند هزینه‌های مربوطه را افزایش می‌دهند. برای مقابله با این مشکل دیرینه ، رهبران شورایی با حضور نمایندگان تجاری هر کشور ایجاد کردند که برای رفع این موانع گرد هم می‌آیند. همچنین روسای جمهور با تعهد به تقویت تجارت گمرکی ، بر ضرورت تقویت  زیرساخت های دیجیتالی منطقه برای حمایت از تجارت و ارتباطات مدرن توافق کردند. ابتکاری که توسط قزاقستان برای جذب سرمایه گذاری خارجی و ایجاد نوآوری داخلی به عنوان کلید رشد بیشتر فناوری و اقتصادی آسیای مرکزی ارائه شده است.

اما بدون تردید یکی از مهمترین چالش‌ها و مسائل مهم امروز آسیای میانه و سازمان اتحادیه اقتصادی ارواسیا مسئله افغانستان است.

سرعت تحولات در افغانستان پس از اعلام خروج نیروهای خارجی از این کشور، که به سقوط کابل و تسلط طالبان بر امور انجامید، به گونه ای بود که همسایگان افغانستان را نسبت به آثار و عواقب تغییرات بویژه در حوزه امنیتی نگران کرده است.

بخشی از نگرانی به طور حتم مربوط به شکلگیری بحران پناهندگان است که در شرایط بد اقتصادی و شیوع کرونا هزینه‌های زیادی بر دوش کشورهای همسایه افغانستان بر جای خواهد گذاشت.

در حال حاضر بیشتر کسانی که از افغانستان به تاجیکستان می روند از طالبان می‌گریزند که شامل سربازان یا شبه نظامیان هستند.

ازبکستان نیز در اوایل تیر ماه با وضعیت مشابهی روبرو شد زیرا ده ها سرباز و شبه نظامی افغان سعی کردند از مرز عبور کنند اما اجازه ورود به آنها داده نشد. در یک گزارش آمده است که در 14 تا 15 آگوست ، حداقل 22 هواپیمای نظامی و 24 هلیکوپتر از افغانستان وارد ازبکستان شده اند و گفته می شود 585 سرباز افغان در این هواپیما حضور داشته اند.

 و در اوایل تیرماه، حدود 1000 غیرنظامی افغان از مرز شرق تاجیکستان عبور کردند.

نگرانی های امنیتی بخش دیگری از تأثیرات احتمالی تحولات افغانستان بر آسیای میانه است. گسترش تروریسم و افراطی‌گری و نزاع های قومی و فرقه‌ای مهمترین نگرانی امنیتی این کشورها از وضعیت بهم ریخته افغانستان است.

در دوران اولیه حکمرانی طالبان بر کابل از 1996 تا حمله آمریکا و متحدانش در سال 2001، فرماندهان رده متوسط ​​طالبان گاهی اوقات در مورد تصرف سمرقند ازبکستان به عنوان مرکز تاریخی اسلامی صحبت می کردند.

عشق آباد (پایتخت ترکمنستان) دارای سهم اقتصادی عمیق تری در افغانستان است که آن را به عنوان یک گذرگاه مهم برای پروژه های برق و خط لوله گاز TAPI، که از مدت ها پیش متوقف شده است و میادین گازی ترکمنستان را به بازارهای اصلی هند و پاکستان متصل می کند ، می بیند. در ماه ژانویه در مراسمی با حضور قربانقلی بردی محمداف و اشرف غنی، راه آهن مرزی از Kerki در ترکمنستان به شبرغان در افغانستان، به منظور تقویت روابط اقتصادی افتتاح شده بود.

در این میان تاجیکستان که از مناطق مستعد گسترش تفکر تکفیری در منطقه می‌باشد و شبه نظامیان زیادی از این کشور برای حضور در سوریه و عراق و دیگر نقاط گسیل شده بودند، به مراتب کمتر از امکان مفید بودن طالبان متقاعد شده است.

لذا هر سه کشور ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان از وجود کانال های گفتگو با مقامات طالبان در ماه‌های گذشته خبر داده‌اند.

روسیه کجای ماجرا است؟

مسکو که خروج غیرمسئولانه آمریکا از افغانستان را مسبب بروز وضعیت بحرانی کنونی دانسته و از واشنگتن انتقاد کرده است در هفته‌های اخیر چندین رزمایش نظامی مشترک را برگزار کرد. از پایان ماه ژوئیه (اواسط مرداد)، روسیه حداقل در سه تمرین نظامی مشترک شرکت کرده است: با پکن در منطقه غربی چین در نینگشیا، با ازبکستان در منطقه تمرینی این کشور ؛ و با تاشکند و دوشنبه در نزدیکی مرز تاجیکستان با افغانستان. 

رزمایش‌های سه جانبه شامل شبیه‌سازی پاسخ هوایی و زمینی به هجوم شبه نظامیان از جنوب بود که طبعاً به منظور آمادگی برای تهدیدات ناشی از گسترش تروریسم در افغانستان می‌باشد بویژه که روسیه از طرح‌ریزی کاخ سفید برای گسترش داعش در جوار مرزهای روسیه خبر می‌دهد.

روسیه نیز مانند سه کشور دیگر عضو اتحادیه اوراسیا در مورد مذاکره با طالبان پرفعالیت بوده است. کرملین با میزبانی از چندین دور نشست در مورد مذاکرات صلح و دعوت از سران طالبان ، به دنبال ایفای نقش در روند تحولات آینده این کشور بوده است.

سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه در یکی از آخرین مواضع خود کابل را متهم به توقف و شکست مذاکرات دانست، از تعهد دوگانه طالبان برای حفظ امنیت آسیای مرکزی و مقابله با گروه دولت اسلامی در افغانستان استقبال کرد.

مسئله مهم دیگر مربوط به تحولات افغانستان برای روسیه به جلوگیری از انتقال نیروها و پایگاه‌های آمریکایی به آسیای مرکزی بازمی‌گردد.

ایالات متحده در مراحل اولیه عملیات خود در افغانستان در سال 2001 از پایگاه هایی در ازبکستان و قرقیزستان استفاده کرد. اما واشنگتن مجبور شد ازبکستان را در سال 2005 و قرقیزستان را تقریبا یک دهه بعد ، پس از فشار روسیه و چین به کشورهای منطقه ، ترک کند. 

اکنون اما بحث در مورد انتقال پایگاه‌های آمریکا به مناطقی در اطراف افغانستان از موضوعات مطرح در فضای سیاسی و رسانه ای ماه‌های اخیر بوده است. پس از خروج از افغانستان و بدون دسترسی به کشورهای آسیای میانه ، مانند ازبکستان ، قرقیزستان یا تاجیکستان ، ایالات متحده برای پرواز هواپیما به افغانستان باید از پایگاه هایی در قطر ، و یا ناوهای هواپیمابر نیروی دریایی آمریکا در اقیانوس هند استفاده کند. این در حالی است که زمان پروازها از کشورهای حوزه خلیج فارس به حدی طولانی است که یک هواپیمای بدون سرنشین آمریکایی باید بیش از 60 درصد ماموریت خود را در راه پرواز و خروج از پایگاه آمریکایی در العدید (قطر) به افغانستان سپری کند. این امر زمان انجام عملیات شناسایی یا انجام حملات در سراسر کشور را محدود می کند.

با این حال ، پوتین در دیدار اخیر خود در ژنو به بایدن گفت که مسکو با هرگونه نقش نظامی آمریکا در منطقه آسیای مرکزی مخالف است و چین نیز آن را رد خواهد کرد.