مزایا و معایب شبکه های اجتماعی وچالش های پیش رو

شبکه‌های اجتماعی امروزه جایگاه خود را به عنوان یکی از اعضای خانواده در بین خانواده‌ها و علی الخصوص جوانان و نوجوانان پیدا کرده است و نقش اساسی در تغییر سبک زندگی مردم را بازی می‌کنند. تغییر ایجاد شده در رفتار اجتماعی مردم با نگاهی گذرا به رفتار آن‌ها در کوچه و خیابان به راحتی ملموس است. بیشتر مردم حتی هنگام راه رفتن، رانندگی، صحبت با یکدیگر نگاهی به گوشی هوشمند خود دارند تا مبادا پیامی را از دست بدهند. این شبکه‌ها با عنوان اجتماعی بودن خود را وارد زندگی مردم کردند، اما جدا از مزیت‌هایی که در حوزه‌های مختلف، حتی در حوزه‌هایی که کمتر ربطی به روابط اجتماعی دارند، بیشتر نتایجی که از ورود آن‌ها تا الان حاصل شده است، چیزی بجز شبکه‌های مخرب اجتماعی نبوده است و این موضوع گریبانگیر کشور‌های جهان سوم و پیشرفته شده است. وجود این شبکه‌ها تا حدی باعث از بین رفتن روابط عادی اجتماعی سنتی حتی در کشور‌های اسلامی که تاکید به داشتن روابط اجتماعی خصوصا صله رحم دارند و این موضوع از نظر دین واجب می‌باشد، شده است و خیلی از مردم به جای روابط اجتماعی سنتی که قبلا مرسوم بوده است با استفاده از این شبکه‌ها جویای حال هم می‌شوند و با ارسال پیام‌های تبریک، لایک و استیکر با هم ارتباط برقرار می‌نمایند، همچنین در اکثر اجتماعات شاهد این هستیم که اکثر شرکت کننده‌ها بیشتر مشغول بازدید از شبکه‌های اجتماعی خود هستند تا با یکدیگر صحبت یا ارتباط برقرار نمایند.

استفاده‌ی بیمارگون از شبکه‌های اجتماعی
گسترش فضای مجازی تا آن جا پیش رفته است که انسان‌های امروزی هنگام قدم زدن، صبحانه خوردن، حضور در کنار اعضای خانواده و حتی جلسات کاری، تمام حواس خود را به گوشی‌های هوشمند خود کرده اند. شبکه‌های مجازی امکان تبادل نظر در صفحات مختلف، پیدا کردن دوستان جدید و حتی یافتن دوستان قدیمی که سال‌ها از آن‌ها بی خبر بوده ایم را فراهم کرده است و به همین جهت بسیاری از مردم از آن‌ها استقبال می‌کنند. عضویت در این شبکه‌های مجازی به خودی خود مشکلی ندارد، مشکل از آن جایی آغاز می‌شود که افراد به صورت افراطی و بیمارگون از حضور در این شبکه‌ها لذت می‌برند و بسیاری از وقت مفید خود را در در آن‌ها سپری می‌کنند. نوجوانان به جهت قرار گرفتن در موقعیت‌های خاص سنی بیشتر از دیگر افراد مورد آسیب قرار می‌گیرند.

علل گرایش نوجوانان به شبکه‌های اجتماعی مجازی
هیجان خواهی: شبکه‌های اجتماعی پدیده‌هایی نوظهور و جدید هستند. نوجوانان علاقه‌ی بسیار زیادی به امکانات و اتفاقات جدید دارند. نوجوانان به هر اتفاق نو و جدیدی واکنش نشان می‌دهند و تمایل دارند که عضو آن شوند. ماهیت تازه بودن شبکه‌های مجازی نوجوانان را به سمت خود جذب می‌کند.
خود شیفتگی: نوجوانانی که دچار خودشیفتگی هستند به راحتی خود را پشت صفحات شبکه‌های مجازی همان چیزی نشان می‌دهند که به آن علاقه دارند و می‌توانند از این طریق تعداد زیادی روابط توهمی و خیالی برای خود ایجاد کنند.
حفظ ارتباط با دیگران در عین حفظ تنهایی: برخی از نوجوانان دوست دارند تنها باشند و در عین حال ارتباط خود با دیگران را حفظ کنند. از طریق این صفحات مجازی در حالیکه زندگی خصوصی و شخصی خود را دارند با محیط پیرامون خود ارتباط برقرار می‌کنند.

آسیب‌های شبکه‌های اجتماعی مجازی بر نوجوانان
استفاده‌ی بیش از حد این صفحات موجب شکل گیری اعتیاد به اینترنت می‌شود. نوجوان بیشتر از آن که در اجتماعات واقعی قرار بگیرد در شبکه‌های مجازی زندگی می‌کند. نوجوانان به دلیل مقایسه‌ی خود با دیگران در این صفحات خود یا خود را بهتر از دیگران می‌بینند و دچار خودشیفتگی می‌شوند و یا خود را پایین‌تر می‌بینند و دچار انزوا، افسردگی و سرخوردگی می‌شوند. اکثر نوجوانان اعتراف کرده اند دیدن خوشی دیگران در شبکه‌های مجازی منجر به برانگیختن احساس حسادت در آن‌ها شده است. احساس حسادت در نوجوان باعث می‌شود او برای بهتر جلوه دادن خود دست به هر کاری بزند، ولو اینکه از زندگی واقعی خود دست بردارد و تنها به دنبال ساختن یک چهره‌ی غیر واقعی و نمایشی باشند.

تایید گرفتن نوجوانان از فضای مجازی
نوجوانان در شبکه‌های مجازی همدیگر را تایید و به اصطلاح لایک می‌کنند. همین رویه می‌تواند در زندگی واقعی اجتماعی اثر گذار باشد. نوجوانی که همیشه در فضای مجازی تایید می‌گیرد از واقعیت و جامعه نیز همین انتظار را دارد و چه بسا این امکان برای او میسر نیست و همین امر او را دچار مشکل می‌کند. داشتن دوستان زیاد در فضای مجازی به این معنا نیست که آن فرد اجتماعی است، اما نوجوانان در مورد افرادی که دوستان مجازی زیادی دارند اشتباه فکر می‌کنند و از آن‌ها برای خود الگو می‌سازند. با این وجود که ملاک‌های دوست یابی در دنیای مجازی بسیار متفاوت‌تر از دنیای واقعی است.

شبکه‌های مجازی و آسیب‌های پیش رو
گسترش شبکه‌های اجتماعی مانند هر نوآوری دیگر به ایجاد دگرگونی‌هایی در جنبه‌های مختلف زندگی انجامیده است و در کنار دستاورد‌های انکارناپذیر مثبت در زمینه‌های گوناگون، پیامد‌های ناخوشایندی نیز به همراه داشته است. ایجاد ارتباطات گروهی و میان¬فردی، تشکیل اجتماعات مجازی، اطلاع رسانی و تبادل اطلاعات و نظرات، از آشناترین کارکرد‌های این شبکه‌ها هستند. کاربران اینترنتی از راه عضویت در این شبکه‌ها می‌توانند پروفایل¬ها و صفحه‌های شخصی برای خود بسازند. شبکه‌های اجتماعی از زنجیرة بهم¬¬پیوسته‌ای از پروفایل‌ها تشکیل شده اند و اعضا می‌توانند در این محیط با دوستانشان در ارتباط باشند. کاربران می‌توانند دوستان و آشنایان قدیمی¬شان را در شبکه‌های اجتماعی بیابند، دوستان جدیدی پیدا کنند و همچنین دوستان بیرون از این فضا را برای پیوستن به شبکه‌های اجتماعی دعوت کنند. این اقدامات کلیشه‌ای و روزمره، در پشت ظاهر بی خطر و آرام خود، آسیب‌های فردی و اجتماعی فراوانی در پی داشته است.

۱ - شبکه‌های اجتماعی و آسیب‌های سیاسی ـ. امنیتی
قرار دادن اطلاعات حریم خصوصی کاربران در اختیار دولت‌ها و شرکت‌های تجاری، همیشه یکی از موضوع¬های بحث¬برانگیز حوزة اینترنت و به خصوص شبکه‌های اجتماعی بوده است. برخی معتقدند که این شبکه‌ها در عمل مراکز جاسوسی پر زرق و برق آمریکا هستند. در واقع آمریکا با کمترین هزینه می‌تواند هم نظرسنجی خوبی از جوامع داشته باشد و هم اینکه جهت جریان افکار عمومی را رصد کند. جولیان آسانژ موسس وب سایت ویکی لیکس درباره یکی از معروف‌ترین شبکه‌های اجتماعی می‌گوید: «فیس بوک تنفرآمیزترین ابزار جاسوسی است که تاکنون خلق شده است. هرکس که نام و مشخصات دوستان خود را به شبکة اجتماعی فیس بوک اضافه می‌کند باید بداند که به شکل رایگان در خدمت دستگاه‌های اطلاعاتی آمریکاست و این گنجینة اطلاعاتی را برای آن‌ها تکمیل می‌کند. 

۲- شبکه‌های اجتماعی و آسیب‌های فرهنگی
در آسیب شناسی شبکه‌های اجتماعی و در بررسی کارکرد‌های ناخوشایند آن، درنظرگرفتن انگیزه‌های پنهان نهفته در پشت صحنة شبکه‌های مجازی و هدف‌هایی که گردانندگان آن دنبال می‌کنند، اهمیت ویژه‌ای دارد. یکی از حوزه‌های پژوهشی در این زمینه، رویکردی است که با عنوان «امپریالیسم فرهنگی» یا «امپریالیسم رسانه¬ای» شهرت دارد. بر اساس این رویکرد، یکی از کارکرد‌های منفی شبکه‌های مجازی، سلطة فرهنگی است. سلطة فرهنگی عبارت است از مبادلة یک سویة عناصر و پدیده‌های فرهنگی. بر اساس این نظریه، رسانه‌های گروهی از جمله شبکه‌های مجازی، از سیاست دقیقی پیروی می‌کنند که قدرت‌های سیاسی و اقتصادی جهان تدوین کرده اند.

۳ - شبکه‌های اجتماعی و آسیب‌های خانوادگی
در کنار تاثیر مثبتی که شبکه‌های اجتماعی بر کاهش دادن فاصله‌ها و رشد اطلاع رسانی داشته اند، از سوی دیگر مشاهده می¬شود که موجب کاهش ارتباط رودررو و فیزیکی انسان‌ها نیز شده اند. مطالعات حاکی از آن است که کاربران شبکه‌های اجتماعی کمتر به دیدار دوستان و بستگان خود می‌روند و به جای آن به صورت برخط و یا با گذاشتن پیام با آن‌ها ارتباط برقرار می‌کنند، کمتر با اعضای خانواده خود صحبت می‌کنند و همچنین هنگامی که در کنار اعضای خانواده خود هستند کار‌ها و فعالیت‌های شخصی خود را در شبکه‌های اجتماعی پیگیری می‌کنند. به این ترتیب شبکه‌های اجتماعی تغییرات بنیادین در سبک زندگی و فرهنگ جوامع مختلف ایجاد می‌کنند و توانسته اند بر الگوی روابط خانوادگی افراد تاثیر بگذارند.

۴ - شبکه‌های اجتماعی و آسیب‌های روانی ـ. رفتاری
سیر تحولات اجتماعی در دنیای معاصر گویای آن است که چهره بیماری‌ها و اختلال‌های در حال دگرگونی است، به نحوی که تا سال ۲۰۲۰ منشأ برهم زنندة سلامت در جهان، نه مشکلات جسمی، بلکه اختلال‌های و بیماری‌های روانی، رفتاری و اجتماعی خواهد بود. بنا بر پژوهش‌های صورت گرفته در زمینه اینترنت و شبکه‌های مجازی، فرهنگ حاکم بر اینترنت، پیامد‌های منفی بر سلامت روان و رفتار انسان‌ها دارد.

الف. اعتیاد به شبکه‌های مجازی
اگر بپذیریم که هر چیزی می‌تواند جنبه اعتیادآور و بیمارگونه به خود بگیرد، در این صورت کاملاً منطقی خواهد بود که از اعتیاد به شبکه‌های مجازی سخن بگوییم. «وابستگی روزافزون مخاطبان به شبکه‌های اجتماعی و صرف کردن زمان‌های طولانی برای انتشار پست، بازنشر پست‌های سایرین، لایک کردن و امتحان کردن سایر قابلیت‌هایی که شبکه‌های اجتماعی در اختیار آن‌ها قرار می‌دهند، نوعی از اعتیاد اینترنتی به نام اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی را به وجود آورده است. اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی پیامد‌های روحی متفاوتی برای کاربران دارد، افسردگی، خجالتی شدن، گوشه گیری و تمایل به دوری از اجتماع و کاهش اعتماد به نفس از جمله این عوارض است.
برخی پژوهشگران اعتیاد به اینترنت را یکی از آسیب‌های روان شناختی بسیار زیانبخش می‌دانند که کنش وری بهنجار و سلامت روانی فرد را در جنبه‌های مختلف مختل می‌کند. شماری از پیامد‌های منفی اعتیاد به شبکه‌های اینترنتی عبارتند از:
- دگرگونی‌های شدید در سبک زندگی به منظور گذراندن زمان بیشتری در شبکه؛ کاهش کلی فعالیت‌های بدنی؛ بی توجهی به سلامت فردی و در نتیجه، پرداختن به سرگرمی‌های اینترنتی؛ دور شدن از فعالیت‌های مهم زندگی؛ کمبود خواب و یا تغییر الگو‌های خواب، برای گذراندن زمان بیشتری در شبکه؛ کاهش معاشرت و در نتیجه، از دست دادن دوستان؛ غفلت از خانواده؛ بی توجهی به مسئولیت‌های شغلی و شخصی.

ب. افسردگی و انزوای اجتماعی
اساسا یکی از کاربرد‌های اصلی شبکه‌های مجازی، برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران است. با این حال بسیاری از گزارش‌ها حاکی از آن است که شیوه‌های گوناگون ارتباط از طریق اینترنت، در پایین‌ترین سطح کیفی قرار می‌گیرند. ارتباط در فضای مجازی، عموما بر متن استوار است و بنابراین، از نشانه‌های بصری و شنیداری در تعامل‌های رودررو بی بهره است. بسیاری از روان شناسان این نگرانی را داشته اند که آسانی ارتباط‌های اینترنتی، چه بسا افراد را وادارد تا زمان بیشتری را به تنهایی بگذرانند؛ به صورت بر خط با غریبه‌ها صحبت کنند و ارتباط سطحی برقرار سازند و این کار‌ها را به قیمت از دست دادن گفتگو‌های رودررو و ارتباط‌های فامیلی و دوستانه انجام دهند. پژوهشگران در پژوهشی درازمدت دو ساله دربارة کاربران اینترنت، به این نتیجه دست یافتند که استفادة فزاینده از اینترنت با کاهش ارتباط خانوادگی و شرکت در محافل اجتماعی محلی همراه است. افزون بر این، شرکت کنندگان در این پژوهش، به انزوای اجتماعی و افسردگی دچار شده بودند.

ج. اختلال‌های جنسی و روابط نابهنجار
یکی از آسیب‌های شایع شبکه‌های اجتماعی، اشاعه فحشا، بی بندوباری اخلاقی و تحریک جنسی است. مارک لاسر معتقد است در حال حاضر، اینترنت به دلیل داشتن سه ویژگی «دسترسی آسان»، «هزینه اندک» و «ناشناس ماندن کاربر»، به یکی از مهم‌ترین منابع اشاعة هرزه نگاری تبدیل شده است. همچنین یافته‌های علمی نشان می‌دهد «گمنامی» و «نامرئی بودن»، دو عامل اصلی بازداری زدایی در شبکه‌های اجتماعی است. در بسیاری از محیط‌های اینترنتی، افرادِ دیگر نمی‌توانند شما را ببینند. نامرئی بودن این جرأت را به افراد می‌دهد که به جا‌هایی بروند و کار‌هایی بکنند که در خارج از اینترنت نمی‌کردند. افراد در اینگونه ارتباط ها، نگران این نخواهند بود که از سوی دیگران تهدید شوند؛ زیرا هر کاری که انجام دهند، گمنام خواهند ماند.
با نظر به همین شرایط آزاد و بی قید و شرط در اینترنت، به تازگی شاهد شکل گیری نوعی رابطه‌های عاشقانه و جنسی از طریق شبکه‌های مجازی هستیم که در اصطلاح از آن به «سکس مجازی» یاد می‌شود. سکس مجازی، موضوع جدیدی است که افراد می‌توانند همدیگر را در فضای اینترنت ببینند و بدون تماس جسمانی، رابطه عاشقانه و سکسی را تجربه کنند. بی شک شکل گیری چنین شرایطی در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند نقطه آغازی برای انقلاب دیگری در عرصه اخلاق جنسی باشد. بر اساس برخی پژوهش ها، سکس مجازی می‌تواند به کابوسی تبدیل شود و افراد را وا دارد تا خانه و کاشانه خود را در جستجوی شخص دلخواهش رها کند. با وجود چنین شواهدی است که می‌توان شبکه‌های مجازی را عامل ترویج انحراف‌های اخلاقی در جامعه، به ویژه برای نسل جوان دانست.
حال این مسئله به ذهن می‌رسد که با وجود این شبکه‌ها تا چه حد استفاده از آن‌ها لازم است؟ در صورت لزوم چه راهکاری وجود دارد تا اثرات منفی این شبکه‌ها در جامعه کاهش یابد؟ بد نیست مختصری در مورد استفاده بهینه این تکنولوژی در کشور‌های پیشرفته مطلع شویم و از فواید آن هم بدانیم؟
برای پاسخ به سوال بالا لازم می‌شود که با ابعاد مختلف این شبکه‌ها که در ادامه آمده است، آشنا شویم.
بعد اول: شبکه‌های اجتماعی در کشور‌های پیشرفته و در حال رشد غیر از کاربرد معمول آن، به عنوان ابزاری برای تجارت الکترونیک عمل می‌کند؛ و بیشتر شرکت‌های بزرگ و کوچک دنیا در این شبکه‌ها اقدام به تبلیغ و فروش و به طور کلی داد و ستد پرداخته اند و دلیل آن رایگان بودن یا هزینه‌های بسیار ناچیز تبلیغات در این شبکه‌ها می‌باشد و تنها باید هزینه اینترنت مورد استفاده را پرداخت نمود. همچنین جمعیت تحت پوشش آن به دلیل حذف مرز‌های جغرافیایی به شکل گسترده محیط مناسبی را برای داد و ستد ایجاد می‌نماید، این مسائل باعث شده است که امروزه توجه زیادی به این بعد شود.
بعد دوم: این شبکه توانایی بالایی در انتقال اطلاعات با سرعت و دقت بالا را دارند و کمک بالایی به سیستم‌های خبررسانی و اطلاعاتی می‌نمایند و مانند مورد قبل نیز هزینه و جمعیت مورد پوشش عامل اصلی جذابیت آن شده است.
بعد سوم: بعد سوم این شبکه‌ها همان روابط اجتماعی است که بین خانواده ها، دوستان، آشنایان، حزب‌ها و گروه‌ها اتفاق می‌افتد و توانایی ارتباط و آشنایی با مردمان بیشتری را به شخص می‌دهد، حتی افرادی که دارای توانایی ارتباط اجتماعی پایینی دارند.
ابعاد ذکر شده ابعادی می‌باشند که این شبکه‌ها به طور کلی تحت پوشش قرار می‌دهند و هر کدام از این بعد‌ها دارای زیر شاخه‌ها و نکات مثبت و منفی می‌باشند. با توجه به ابعاد ذکر شده به نظر می‌رسد حذف این شبکه‌ها کار بسیار پیچیده و تقریبا ناممکنی باشد و لذا وجود این شبکه‌ها به نحوی ضروری به نظر می‌رسد، لذا باید راهکار‌هایی جهت حل معضلات این شبکه‌ها ارائه گردد تا از شکلی که امروزه بدست آورده است که بیشتر به سمت منفی و مخرب گرایش دارد به سمت مثبت آن سوق پیدا کند.
با توجه به اینکه شبکه‌های اجتماعی جزئی جدا نشدنی از پیکره خانواده می‌باشد باید سعی کرد آموزش استفاده صحیح از ابزار‌ها و فناوری‌های این شبکه را به کاربران آموزش داد تا دچارکمترین آسیب شوند. در ادامه ارائه راهکار‌هایی برای شناخت و آموزش این شبکه‌ها و استفاده بهینه از این ابزار توصیه می‌شود البته تا جایی که به بنیان خانواده آسیب نرساند باید دنبال راهکار اساسی برای آن بود که عبارتند از:

راهکار اول: تلویزیون بهترین وسیله برای تاثیر در نگرش مردم می‌باشد، لذا با استفاده از کلیپ ها، انیمیشن ها، فیلم‌ها و کارگاه‌های آموزشی می‌توان به آموزش مخاطبین پرداخت. نمونه‌ای از برنامه‌های موفق در خصوص راهنمایی و رانندگی انیمیشن‌ها بوده است که می‌تواند در این حوزه استفاده شود.

راهکار دوم: برگزاری جلسات آموزشی در پارک‌ها و مراکز تفریحی در زمان‌هایی که اغلب مردم در آن حضور دارند، مخصوصا در تابستان که بیشتر شهرداری‌ها به برگزاری جشنواره‌های تابستانی می‌پردازند. در این جشنواره‌ها اغلب شرکت کنندگان با خانواده‌های خود شرکت می‌نمایند و کارشناس را به صورت حضوری می‌بینند، می‌تواند فرصت مناسبی جهت ارتقاء دانش استفاده صحیح از این شبکه‌ها بدهد.

راهکار سوم: آموزش فرهنگ استفاده از این شبکه‌ها در مدارس و دانشگاه ها، همانطور که درسی با نام رایانه اکنون جزء دروس تمامی رشته‌ها در مدارس و دانشگاه‌ها می‌باشد، وجود درسی با عنوان شبکه‌های اجتماعی در دروس مدارس و دانشگاه‌ها ضروری به نظر می‌رسد تا بتوان روش درست استفاده از این شبکه‌ها را در اجتماع نهادینه نمود.

راهکار چهارم: ایجاد کانال و شبکه‌های داخلی یا استفاده از همان شبکه‌ها برای ارسال اطلاعات مفید، متنوع و سرگرم کننده به نحوی که نیاز مخاطبین را از ورود به گروه‌ها و کانال‌هایی با ابعاد منفی برطرف نماید. این راهکار نیازمند توجه بسیار زیادی می‌باشد چرا که باید انقدر جذابیت داشته باشد تا بتواند مخاطبین را به سوی خود جذب و آن‌ها را نگه دارد.

راهکار پنجم: استفاده از پوستر‌ها و بنر‌های تبلیغاتی در محل‌های عمومی نظیر پارک‌ها و مراکز آموزشی و دولتی که حجم وسیعی از مردم در این محل‌ها حضور دارند.
در پایان باید به این نکته اشاره نمود که با حذف یک فناوری در یک کشور بهیچ وجه نمی‌توان از ورود آن به جامعه که از روش‌های غیر قانونی صورت می‌گیرد، جلوگیری نمود، بنابراین به جای حذف آن بهتر است تا نه تنها روش استفاده درست آن را به مردم جامعه آموزش داد بلکه آن را به صورت ابزاری برای پیشبرد اهداف جامعه بکاربرد؛ لذا این مهم ایجاد می‌گردد که تمامی نکات مثبت و منفی ابعاد ذکر شده مورد بررسی قرار گیرد و راهکار‌هایی برای استفاده بهینه از هر بعد ارائه شود.
سید فرشید کاظمی پیرسرا