حریری در ترکیه؛ طعمه یا اهرم فشار؟

پایگاه رهنما:

با وجود تداوم بحران بزرگ در لبنان به دلیل شرایط بغرنج اقتصادی و ناکام ماندن جریانات سیاسی در انجام توافق برای تشکیل کابینه، سعدالحریری نخست وزیر مکلف این کشور در سفری قابل تأمل به ترکیه رفته و روز گذشته با رجب طیب اردوغان رئیس جمهور دیدار کرد.

اگرچه رسانه‌ها از محوریت موضوعات اقتصادی و علاقه‌مندی دو طرف به نقش آفرینی ترکیه در بازسازی بندر بیروت و جلوگیری از فروپاشی اقتصادی لبنان سخن گفته‌اند اما این سفر در بطن خود حاوی پیام‌های سیاسی مهمی نیز می‌باشد.

مشارکت در بازسازی بندر بیروت

مطمئناً مهتمرین محور گفتگوهای هیئت لبنانی با مقامات آنکارا در این سفر را موضوعات اقتصادی تشکیل می‌دهد. لبنان با ابربحران مالی مواجه است که این کشور را به شدت نیازمند کمک‌های مالی بین‌المللی کرده است. در این میان شیوع ویروس کرونا و انفجار بندر بیروت در مرداد ماه سال جاری (اوت 2020) بر وخامت اوضاع افزود.

یکی از مواردی که حریری به کسب حمایت ترکیه امید بسته است در بحث بازسازی بندر بیروت می‌باشد. همچنین موضوع دیگر به وعده ای که آنکارا در جریان سفر «فؤاد اوکتای» معاون رئیس جمهور ترکیه اندکی پس از انفجار به لبنان مطرح کرد باز می‌گردد. در جریان این سفر وی اعلام کرد تا زمان بازسازی و از سر گرفته شدن کار بندر بیروت، ترکیه بندر مرسین را برای کارهای تجاری در اختیار لبنان قرار می‌دهد.

گرایش ترکیه به نفوذ در لبنان

ترکیه در دوره اردوغان ، که برای بسط نفوذ و یا به عبارتی بازگرداندن نفوذ ترکیه در سرزمین‌های جدا شده از امپراتوری عثمانی در چارچوب دیدگاه نوعثمانی‌گرایانه حزب حاکم می‌کوشد، لبنان را نیز هم به دلیل دارا بودن منابع سرشار انرژی در دریای مدیترانه و ژئوپلتیک مهم آن در همسایگی فلسطین، رژیم صهیونیستی و سوریه در این چشم‌انداز قرار داده است.

ترکیه معتقد است حدود 50-80 هزار ترکمن الكواشرة‎ در منطقه عكار‎ در شمال لبنان و طوایفی معروف به "مردالی" با تعدادی نزدیک به 20-30 هزار نفر که اصالتاً از استان ماردین در جنوب شرقی ترکیه هستند، در لبنان زندگی‌می‌کنند که می‌توانند حضور ترکیه در لبنان را مورد حمایت قرار دهند. همچنین دیدگاه اسلام گرایانه و اخوانی هیئت حاکمه ترکیه از دید سران حزب عدالت و توسعه می‌تواند به بسط نفوذ این کشور در میان سنی‌های لبنان کمک کند.

البته چالشهای ترکیه نیز کم نیستند چنانکه مسیحیان مارونی (نزدیک به فرانسه) نسبت به ترکیه دارای یک نگرش کلی منفی هستند که می‌توان نماد آن را در اظهارات ضد عثمانی میشل عون، رئیس جمهور لبنان به مناسبت صدمین سالگرد تأسیس لبنان مشاهده کرد.

اهداف و پیام‌های سیاسی سفر

تلاش ترکیه برای گسترش نفوذ خود در تحولات لبنان می‌تواند پای رقابت‌های منطقه‌ای را به دلایل انتخاب آنکارا به عنوان مقصد سفر از سوی حریری باز کند. ترکیه هم اکنون به دلیل حضور در بحران لیبی و مدیترانه شرقی، همچنین حمایت از اخوان المسلمین با بخشی از کشورهای دیگر ذی نفوذ در تحولات لبنان- یعنی فرانسه و عربستان سعودی- اختلافاتی دارد.

بر این اساس از یک جنبه سفر حریری به آنکارا برای فرانسویها، که از حضور ترکیه در لبنان به هیچ عنوان استقبال نمی‌کنند، حاوی پیام ضرورت تسریع در کمک‌های مالی در مقام رئیس کنفرانس سیدر (که اکنون به انجام اصلاحات منوط شده) و یا همچنین برداشتن فشارهای خود از روی حریری برای تشکیل دولت با مشارکت حزب الله باشد. لازم به یادآوری است که اردوغان پس از اولین سفر ماکرون به لبنان در مردادماه امسال، وی را به پیگیری اهداف "استعماری" در لبنان متهم کرده بود تا نشان دهد ترکیه به لبنان به عنوان محل دیگری برای ایجاد جبهه جدیدی علیه حضور فرانسه در منطقه دریای مدیترانه می‌اندیشد.

اما بُعد دیگر کشیده شدن پای رقابت‌های منطقه‌ای به ماجرای سفر غیرمترقبه حریری به آنکارا به روابط پرفراز و نشیب عربستان سعودی و ترکیه برمی‌گردد.

با وقوع تحولات بهار عربی در منطقه روابط آنکارا و ریاض در پی حمایت ترکیه از محور اخوانی به تیرگی گرایید و بحران شورای همکاری با محاصره قطر در سال 2017 و قتل روزنامه نگار اخوانی در کنسولگری عربستان در سل 2018 آن را تشدید کرد. این امر خود موجب این گمانه زنی شده که آیا ارتباطی میان نادیده گرفتن درخواست‌های کمک اقتصادی حریری از سوی عربستان و انگیزه‌های انجام این سفر وجود دارد یا خیر؟ این گمانه ها به حدی زیاد بوده که دولت عربستان سعودی مجبور شد تا سکوت خود را شکسته و در بیانیه‌ای نارضایتی نسبت به سفر حریری به ترکیه را تکذیب کند.

در این موضوع شکی وجود ندارد که در یک چشم انداز کلی عربستان سعودی که خود را بازیگر مهم تحولات جهان عرب می‌داند نسبت به تلاش ترکیه برای تبدیل شدن به حامی خارجی سنی‌ها در لبنان را برنمی‌تابد؛ اما در شرایط کنونی به دلایلی می‌توان گفت که سعودی‌ها خود چراغ سبز لازم را به حریری برای انجام این سفر داده باشند.

اولاً عربستان به خوبی می‌داند که به دلیل مشکلات اقتصادی که آنکارا با آن دست به گریبان است قادر به دادن وعده کمک اقتصادی بزرگی به لبنانی‌ها نخواهد بود. ثانیاً پس از تمایل عربستان به کاهش تنش با ترکیه در آستانه نشست گروه 20 و همچنین انجام مصالحه با قطر در روزهای اخیر، سفر حریری می‌تواند نماد فضای جدید روابط میان این کشورها باشد. همچنین حدس زد که عربستان امیدوار است ترکیه به انتقادات ماه‌های اخیر نسبت به نقش تجاوز خارجی عربستان در شکل‌گیری بحران یمن خاتمه دهد.

ثالثاً عربستان با این چراغ سبز معتقد است سعد حریری قادر خواهد بود به افکار عمومی جامعه لبنان اینچنین الغا کند که مشکل داخلی است و خارجی نیست و هیچ "وتوی" منطقه‌ای برای تشکیل دولت وجود ندارد.