طرح ویژه حاکمیت برای حل معضل ۱۱میلیون حاشیه‌نشین‌ با «اعطای مشروط سند زمین»/ ۵۸هزار میلیارد تومان نیاز است/ عمل دستگاه‌ها به تعهدات فقط ۲۰درصد!

حاشیه‌نشینی چه قبل از انقلاب و چه پس از پیروزی انقلاب اسلامی همواره یکی از معضلات کشور بوده است. در دوران طاغوت بی‌توجهی به این معضل اجتماعی، واژه جدیدی را به ادبیات فارسی وارد کرد، حلبی‌آبادها. حضرت امام خمینی(ره) معمار کبیر انقلاب فروردین سال 58 طی پیامی تاریخی به مسئله مذکور اشاره کردند و فرمودند: «در رژیم منفور پهلوى مسئله مسکن یکى از مصیبت‏‌بارترین مشکلات اجتماعى مردم ما بود. بسیارى از مردم در اسارت تهیه یک قطعه زمین و داشتن یک لانه بودند، و چه‌بسا تمام عمرشان را زیر بار بانکها و سودجویان و غارتگران به‌سر مى‏‌بردند تا بتوانند پناهگاهى را براى خود و فرزندانشان دست‌وپا کنند. قشر عظیمى از مستضعفان جامعه هم به‌کلى از داشتن خانه محروم بودند و در زوایاى بیغوله‏‌ها و اتاقک‌هاى تنگ و تاریک و خرابه‏‌ها به‌سر مى‏‌بردند؛ و چه‌بسا قسمت مهمى از درآمد ناچیزشان را بایستى براى‏ اجاره آن بپردازند؛ و این میراث شوم براى ملت ما باقى مانده و اکنون جامعه ما با چنین مصیبتى دست به گریبان است. نظام اسلام چنین ظلم و تبعیضى را تحمل نخواهد کرد؛ و این از حداقل حقوق هر فرد است که باید مسکن داشته باشد.

مشکل زمین باید حل شود و همه بندگان محروم خدا باید از این موهبت الهى استفاده کنند. همه محرومان باید خانه داشته باشند. هیچ کسى در هیچ گوشه مملکت نباید از داشتن خانه محروم باشد. بر دولت اسلامى است که براى این مسئله مهم چاره‏‌اى بیندیشد، و بر همه مردم است که در این مورد همکارى کنند.»

* 11میلیون حاشیه‌نشین داریم

فرمان حضرت امام خمینی(ره) موضوع حلبی‌آبادها و بیغوله‌ها را در کشور حل کرد، اما طی سال‌های سپری‌شده از پیروزی انقلاب اسلامی به‌دلایلی که در ادامه آن را می‌خوانید، حاشیه‌نشینی و سکونتگاه‌های غیررسمی به مسئله‌ای جدی تبدیل شده است. در زمان حاضر بیش از 11 میلیون نفر در سکونتگاه‌های غیررسمی کشور زندگی می‌کنند که از امکانات و خدمات قابل قبولی برخوردار نیستند. برنامه‌ریزی جدی برای ساماندهی این سکونتگاه‌ها از اوایل دهه 80 آغاز شد و تا امروز نیز ادامه دارد اما بروز برخی اتفاقات ناخوشایند به‌خصوص طی ماه‌های گذشته باعث شده است یک تغییر نگاه به حاشیه‌نشینی و فقر شهری در کشور شکل گیرد، صحبت از اعطای مشروط سند زمین به ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی البته با شروطی است.

«شهرسازی در استطاعت» عنوان برنامه‌ای است که شرکت بازآفرینی شهری ایران آن را به‌عنوان راهکاری برای حل همیشگی حاشیه‌نشینی در سکونتگاه‌های غیررسمی در دستور کار دارد.

خبرنگار اقتصادی تسنیم برای بررسی آخرین وضعیت برنامه‌های ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی گفت‌وگویی را با حبیب خراسانی معاون ساماندهی و بازآفرینی شهری شرکت بازآفرینی شهری ایران انجام داده است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید؛

* سندی که 17 سال پیش برای حل مسئله حاشیه‌نشین‌ها تصویب شد/ اعتبار 335میلیاردی برای 12 سال!

*تسنیم: برای حل مسئله حاشینه‌نشینی در سکونتگاه‌های غیررسمی در دولت‌های گذشته چه برنامه‌هایی اجرا شد؟

خراسانی: با توجه به این‌که موضوع حاشیه‌نشینی به‌عنوان یک معضل برای کشور و همه مسئولان ملموس شده بود، بهمن سال 82 سند توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی تصویب شد، با این سند اقداماتی شروع شد، سند جامعی که بر اساس آن قرار بوده است با همکاری همه دستگاه‌ها موضوع حاشینه‌نشینی حل شود، تقریباً مطابق این سند از سال 84 کار ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی آغاز و تا سال 96 بر اساس این سند کار انجام شد. طی این 12 سال بر اساس راهبرد اقدام مشترک 453 پروژه در 74 شهر و 204 محله با اعتبار 335 میلیارد تومان به‌قیمت روز آن زمان اجرا شد.

اما با توجه به وضعیت حاشیه‌نشینی نیاز به بازتعریف برای شتابدهی به فعالیت‌ها بود، در این راستا سند ملی بازآفرینی سال 93 مصوب شد و از سال 96 ستاد ملی با رویکرد جدید کار خود را آغاز کرد، با استفاده از ظرفیت‌های تبصره 18 و منابع داخلی همه دستگاه‌های اجرایی به‌انضمام شهرداری‌ها، تاکنون برای 123 شهر و 351 محله برنامه پیش‌بینی شد.

* عمل دستگاه‌ها به وظایف درقبال حاشیه‌نشین‌ها در حد 20درصد

تسنیم: قرار است چه اتفاقی با اجرای این سند جدید و برنامه‌هایش برای سکونتگاه‌های غیررسمی کشور روی دهد؟

خراسانی: این برنامه‌ها هم کالبدی است و هم توانمندسازی. مطالعه در سکونتگاه‌های غیررسمی در 110 شهر کشور انجام شده است. در این شهرها 1050 محله مطالعه مصوب دارند تا نیازهای مردم محله و سطح خدمات به میانگین شهر ارتقا یابد. از این تعداد شرکت بازآفرینی شهری 351 محله را از سال 96 در دستور کار قرار داده است و در زمان حاضر 1483 پروژه در حال اجراست که ارزش آن 1524 میلیارد تومان است.

در برنامه ملی بازآفرینی شهری برای 649 محله تقریبا 9000 پروژه تعریف و تاکنون 2400 پروژه اجرایی شده است. حدود نیمی از این محله‌ها در سکونتگاه‌های غیررسمی واقع شده‌اند، این کار به دلیل اهمیت این سکونتگاه‌ها و دغدغه نظام در خصوص حاشیه‌نشینی بوده است. شرکت بازآفرینی شهری در رابطه با برنامه‌های کالبدی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی 60 درصد از تعهدات خودش را انجام داده است. سایر دستگاه‌ها 22 درصد، شهرداری‌ها 25 درصد. به عبارت دیگر از مجموع بیش از 5100 میلیارد تومان اعتباری که باید برای این کار تخصیص پیدا می کرد، شرکت بازآفرینی شهری ایران از 888 میلیارد تومان تعهدات خود 535 میلیارد تومان، سایر دستگاه‌ها از 2413 میلیارد تومان تعهد، 537 میلیارد تومان و شهرداری‌ها از 1817 میلیارد تعهد 452 میلیارد تومان را انجام داده‌اند.

* حل حاشیه‌نشینی در سکونتگاه‌های غیررسمی 58 هزار میلیارد تومان نیاز دارد

تسنیم: دلیل این عدم تناسب در عمل به تعهدات سایر دستگاه‌ها و شهرداری‌ها چیست؟

خراسانی:مهم‌ترین دلیل فاصله حساسیت سایر دستگاه‌ها در خصوص حاشیه‌نشینی با شرکت بازآفرینی شهری ایران است. این‌که باید در واقع دستگاه‌های حاکمیتی، ‌دولتی و شهرداری‌ها درباره حاشیه‌نشینی حساس‌تر باشند. بایستی بدانند حاشیه‌نشینی یکی از مهم‌ترین مسائل کشور است و به همین دلیل آنها نیز این مسئله را جزو اولویت‌های اصلی خود قرار دهند. عملکرد این دستگاه‌ها نشان می‌دهد فعلا این‌گونه نیست. بر اساس قانون (آئین‌نامه 21 ماده‌ای ملی بازآفرینی) دستگاه‌های اجرایی مکلفند حداقل 30 درصد از منابع خود را در محلات هدف بازآفرینی شهری بیاورند.

تسنیم: اعتبار مورد نیاز برای بازآفرینی هر محله با توجه به برنامه‌ریزی انجام شده، چه میزان است؟

خراسانی: بر اساس تکلیف برنامه ششم توسعه سالانه باید به بازآفرینی 270 محله در کشور وارد شویم تا سطح خدمات را به میانگین خدمات شهری برسانیم. پیش بینی شده بود هر محله نیز به‌طور میانگین 90 میلیارد تومان اعتبار برای این برنامه نیاز دارد. ممکن بود این محله درشهری مانند زابل 10 تا30 میلیارد تومان، ولی در شهری مانند اصفهان 250 میلیارد تومان برای تامین سرانه‌ها نیاز داشته باشد.

مطابق همین رویکرد 25 هزار میلیارد تومان برای اجرای طرح‌ها و برنامه‌های بازآفرینی شهری در کشور نیاز است. بر اساس همین رویکرد منابع دستگاه‌های اجرایی، شهرداری‌ها و بخش خصوصی را تقسیم‌بندی کرده‌ایم. البته با احتساب تورم این رقم به 58 هزار میلیارد تومان افزایش یافته است، یعنی دو برابر. اما آیا منابع مورد نیاز را دو برابر افزایش داده‌ایم؟ خیر. بنابراین شکافی که در تامین اعتبارات از سوی شرکت بازآفرینی شهری، سایر دستگاه‌ها و شهرداری‌ها روی داده مربوط به همین تورم و افزایش اعتبارات مورد نیاز به قریب 60 هزار میلیارد تومان بوده است.

اگر کارها را با رویکرد اقدام مشترک در خصوص حاشیه‌نشینی پیش ببریم قطعا توفیق خواهیم داشت. طی 12 سال 453 پروژه در سکونتگاه‌های غیررسمی اجرا شده، اما طی سه سال اخیر حدود 1500 پروژه اجرا شده است. عملکرد حدود 200 درصد افزایش یافته است. این نشان می‌دهد رویکرد اتخاذ شده برای اجرای برنامه‌ها جواب داده است.

* حاشیه نشینی ایستا نیست، نمونه‌اش چابهار که رشد عجیب دارد

تسنیم: با این حال سرعت اجرای پروژه‌ها بر اساس برنامه نیست.

خراسانی: سرعت کار را باید با منابع و شرایط کشور بررسی کرد. مهم‌ترین مسئله همین است که چرا سرعت اجرای برنامه‌ها زیاد نیست. باید به این نکته توجه شود که آیا حاشیه‌نشینی یک موضوع ایستاست. وقتی یک پروژه اجرایی انجام می‌شود به‌عنوان مثال راه‌آهن چابهار، این خط‌آهن زیرسازی، روسازی و ریل‌گذاری می‌شود، در این صورت پروژه تمام می‌شود. اما آیا منطقه مرادآباد چابهار که خط‌آهن آن به اتمام رسیده، نیز ایستاست، یعنی همین تعداد ساکن دارد؟ پاسخ این پرسش منفی است. واقعیت آن است که به دلایل متعدد حاشیه نشینی در شهری مانند چابهار چند صد درصد افزایش یافته است.

*5 میلیون طی 13 سال به حاشیه نشین‌ها اصافه شد

تسنیم: دلیل افزایش مداوم حاشینه‌نشینی در کشور چیست؟

خراسانی: دستگاه‌های دولتی وظیفه دارند روی موضوعاتی که در گسترش حاشیه نشینی موثر است، مطالعه داشته باشند. بیش از 11 میلیون حاشیه‌نشین در سکونتگاه‌های غیررسمی کشور زندگی می‌کنند. مطالعات به روز شده با سرشماری سال 95 نشان داده این تعداد در سکونتگاه‌های غیررسمی سکونت دارند. قبل از سال 82 این عدد 6.1 میلیون نفر بود. ایستایی نبودن سکونتگاه‌های غیررسمی یک چالش اصلی برای کشور به شمار می‌رود.

* سیل باعث گسترش حاشیه نشینی شده

تسنیم: برای رفع این مسئله چه اقدامات و برنامه‌هایی پیش بینی شده است؟

خراسانی:مهم‌ترین مسئله، چرایی شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیررسمی و پیشگیری و پیش‌نگری در رابطه با آن است. برای آن‌که بدانیم برای حاشیه نشینی چه تصمیماتی اتخاذ شود بایستی به ابعاد زیست‌محیطی، تاب‌آوری شهری، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، کالبدی و... توجه شود. همچنین باید به ابعاد مدیریتی، حقوقی و... توجه ویژه‌ای شود. اگر اینها را مورد مطالعه قرار ندهیم و فکر کنیم صرفا با اجرای پروژه، معضل سکونتگاه‌های غیررسمی حل می‌شود، این تفکر غلط است. باید ببینیم اثرات زیست محیطی مانند خشکسالی، گردو غبار بر شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیررسمی چیست. ما هرچه هم در حاشیه زاهدان کار کنیم اما به مبداء و منشاء حاشیه‌نشینی توجه نکنیم، موفق نخواهیم شد. این نوع رویکرد باعث افزایش حاشیه نشینی در کشور می‌شود.

اگرموضوع سیل طی سال های اخیر مورد بررسی قرار گیرد، هم در خوزستان و هم در لرستان. یکی از دلایل گسترش حاشیه‌نشینی همین سیل بوده است. چه اتفاقی پس از وقوع سیل برای روستاها روی داده است. وقتی به اهواز و خرم‌آباد نگاه می‌کنیم متوجه خواهیم شد که حاشیه‌نشینی در این قبیل شهرها در حال افزایش است. از این رو باید علاوه بر مطالعه، مدیریت بحران در کشور برای مناطق بحران‌زا از هر جنسی پیش بینی و پیش نگری کند. نیازمند مطالعات مصوب در این زمینه هستیم. دستگاه‌های مختلف از جمله مدیریت بحران، شرکت بازآفرینی و.. باید به سمتی بروند تا به مبداء در بحث بحران توجه کنند.

* استقرار سکونت‌گاه‌های غیررسمی در زمین‌های تصرفی دولتی و وقفی 

تسنیم: بی‌توجهی به این قبیل مسائل باعث افزایش حاشیه‌نشینی شده، مورد که چندی پیش در هرمزگان حواشی زیادی را به همراه داشت.

خراسانی: مهم‌ترین مسئله‌ای که در بحث حاشیه‌نشینی داریم، مالکیت زمین است. معمولا تصرف‌های زمین به خصوص در 8 کلانشهر کشور در زمین‌های دولتی، زمین‌های وقفی یا در زمین‌های تحت تملک آستان قدس رضوی صورت گرفته است. تا این مسئله را تعیین تکلیف نکنیم قادر به ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی در کشور نیستیم. اولین موردی که برای مقاوم‌سازی سکونتگاه‌های غیررسمی مورد توجه قرار می‌گیرد تامین منابع مالی است، مگر می‌توانیم روی زمینی که سندی ندارد وام بدهیم. پس در همان ابتدا کار قفل می‌شود. باید دستگاه‌های متولی وارد موضوع شوند.

* طرح اعطای سند مشروط زمین به ساکنان سکونت‌گاه‌های غیررسمی

تسنیم: چه برنامه‌ای برای حل این معضل دارید؟

خراسانی:گام اول برای این کار را برداشته‌ایم. مصوبه‌ای را در ستاد ملی بازآفرینی برای اعطای سند مشروط زمین به ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی داشته‌ایم، به این صورت که با چند شرط برای جلوگیری از زمین‌خواری، به ساکنانی که چندین سال در سکونتگاه‌های غیررسمی ساکن است سند زمین را بدهیم. به دلیل برخی مسائل شرعی با سازمان اوقاف در این رابطه نتوانسته‌ایم به جمع‌بندی برسیم، از این رو با زمین‌های دولتی این کار را شروع خواهیم کرد.

* حاشیه نشین‌های هرمزگان و مرکزی، پایلوت اجرای طرح سند مشروط زمین

تسنیم: این برنامه در چه مرحله‌ای است؟

خراسانی: بر اساس مصوبه ستاد ملی بازآفرینی، پیش‌نویس دستورالعمل اعطای سند مشروط زمین آماده شده و برای همه دستگاه‌ها از جمله قوه قضاییه، وزارت کشور، وزارت اطلاعات، نیروی انتظامی و... ارسال شده تا نظر خود را اعلام کنند. حدود 15 روز قبل این دستورالعمل به دستگاه‌های مربوطه ارسال شده که تاکنون شهرداری تهران و وزارت کشور نظر خود را اعلام کرده‌اند. در این راستا چند استان از جمله هرمزگان و مرکزی پایلوت اجرای این برنامه به صورت خیلی محدود شده‌اند. به این ترتیب مسائل و چالش‌ها شناسایی شده و پس از آن برنامه مذکور به صورت سراسری اجرایی خواهد شد.

در واقع طرح تفصیلی سکونتگاه‌های غیررسمی با رویکرد شهرسازی در استطاعت تدوین می شود تا بتوانیم اسناد مشروط را صادر کنیم. این کار نیازمند طرح تفصیلی است چراکه اگر سندی را صادر کنیم این احتمال وجود دارد که در آینده بخشی از زمین تبدیل به معبر شود. از استان‌ها خواسته‌ایم طرح شهرسازی در استطاعت را تهیه کنند.شواری عالی شهرسازی و معماری پذیرفته و مصوب کرده با نظارت این شورا، شرکت بازآفرینی شهری طرح شهرسازی در استطاعت را برای محلات پایلوت سکونتگاه‌های غیررسمیتهیه کند.

تسنیم: این مسئله نشان می‌دهد رفع مسئله حاشیه‌نشینی یکی از اولویت‌های نظام است.

خراسانی: بله. 5 اولویت در شورای اجتماعی کشور مصوب شده که اولویت اول حاشیه‌نشینی است. کودکان کار، طلاق، مفاسد اخلاقی و اعتیاد چهار اولویت و دغدغه دیگر نظام است. در بحث حاشیه نشینی و سکونتگاه‌های غیررسمی باید تکلیف ساکنان را روشن کنیم. از دستگاه‌های دیگر از جمله سازمان ثبت اسناد می‌خواهیم این اقدام که برای اولین بار در کشور اجرا می‌شود به سرانجام خوبی برسد و تبدیل به یک روش شود تا بتوانیم سکونتگاه‌های غیررسمی را ساماندهی کنیم.