جاه‌طلبی‌های اردوغان برای ایجاد یک محور ژئواستراتژیک جدید از آذربایجان تا اوکراین

اندیشکده سلطنتی نیروهای متحد انگلیس (روسی) در مقاله‌ای به قلم تاراس کوزیو استاد دانشگاه ملی کی‌یف نوشت: پیروزی آذربایجان در میدان نبرد علیه ارمنستان و بازپس‌گیری هفت بخش اشغال‌شده حوالی ناگورنو-قره‌باغ و بخش جنوبی این ناحیه در میانه مرکز فرهنگی مهم شوشا، بدون کمک دیپلماتیک و نظامی ترکیه میسر نمی‌شد. ترکیه روی آموزش نیروی مسلح آذربایجان بر اساس استانداردهای ناتو سرمایه‌گذاری کرد و پهپادها، تکنولوژی نظامی و نیروهای نیابتی‌اش در سوریه که به تقلید از استفاده دیرینه روسیه از نیروهای نیابتی در اوکراین و اوراسیا، در امتداد مرز ترکیه-سوریه می‌جنگیدند را در اختیار آذربایجان قرار داد. مولود چاووش اوغلو در جریان سخنرانی در باکو در تاریخ ۱۲ نوامبر عنوان کرد که کشورش به حمایت از باکو برای هر گام دیگری که آذربایجان تصمیم بگیرد در مورد ناگورنو-قره‌باغ بردارد، ادامه خواهد داد.

مخاطبان گرامی، محتوا و ادعاهای مطرح‌شده در این گزارش، صرفاً جهت تحلیل و بررسی رویکردها و دیدگاه‌های اندیشکده‌های غربی منتشر شده است و ادعاها و القائات احتمالی این مطالب هرگز مورد تأیید مشرق نیست.

ائتلاف ژئوپلیتیکی جدید ترکیه

ائتلاف ژئوپلیتیکی جدید ترکیه بر پایه پیوندهای دیرینه بین دولت‌های طرفدار غرب یا غرب‌گرا در شوروی سابق ساخته می‌شود، کشورهایی که در اواخر دهه ۱۹۹۰ گروه گوآم متشکل از گرجستان، اوکراین، آذربایجان و مولداوی را ایجاد کرده بودند. پس از انتخاب رئیس جمهور ویکتور یانوکوویچ در اوکراین در سال ۲۰۱۰ که طرفدار روسیه بود و کنار رفتن رئیس جمهور میخائیل ساکاشویلی از قدرت در گرجستان در سال ۲۰۱۳، گروه گوآم از هم پاشید. پس از انقلاب میدان یورو اوکراین در ۱۴-۲۰۱۳، گروه گوآم با تغییر نام به سازمان گوآم برای دموکراسی و توسعه اقتصادی، عملیات‌هایش را از سر گرفت. از قضا، آذربایجان در همان سالی که بخش زیادی از قلمرو اشغالی را پس گرفت، ریاست سازمان گوآم را به عهده داشت.

اردوغان یک ملی‌گرای پان‌ترک

شاید گمان می‌رفت که رئیس جمهور اردوغان به دلیل خودکامگی و انتقادهایش از اتحادیه اروپا، ناتو و ایالات متحده، طرفدار روسیه باشد. اما چنین نیست. اردوغان حتی بیش از اسلافش که طرفدار آتاتورک بنیان‌گذار ترکیه مدرن بودند، یک ملی‌گرای پان‌ترک است، که از ترک‌زبانان تاتارهای کریمه و آذری‌های ترک‌زبان بیشتر حمایت می‌کند. ترکیه در نوامبر ۲۰۱۵ یک جنگنده سوخو-۲۴ روسیه را در نوامبر ۲۰۱۵ در قلمرو هوایی ترکیه سرنگون کرد که منجر به تحریم تجارت و توریسم ترکیه توسط روسیه شد. اگرچه هر دو کشور روابط خدشه‌دار شده‌شان را ترمیم کردند، اما ترکیه و روسیه در سوریه، یمن و لیبی از طرف‌های مخالف حمایت کرده‌اند.

در سوریه و جنوب قفقاز، اسرائیل و ترکیه، که در گذشته روابط حسنه‌ای نداشته‌اند، هم‌پیمانان ژئوپلیتیکی هستند. در سوریه، هر دوی آن‌ها مخالف ائتلاف رژیم بشار اسد با ایران و روسیه‌اند. کوتاه آمدن اسد در مقابل خودمختاری کردها، عوامل دیگری‌اند که اردوغان را به مداخله در سوریه ترغیب می‌کنند.

در جنوب قفقاز، اسرائیلی‌ها آذربایجان را به عنوان وزنه‌ای در مقابل ایران که از ارمنستان و روسیه پشتیبانی می‌کند تلقی می‌کنند. اسرائیل تسلیحات و آموزش را در اختیار آذربایجان و گرجستان قرار داده است. اسرائیل و آذربایجان مشترکاً پهپادهایی می‌سازند که نقش مهم و قاطعی را در شکست اخیر ارمنستان ایفا کردند. نزدیکی همکاری امنیتی آن‌ها در اوت ۲۰۱۹ مشهود بود، یعنی زمانی که یک تیم اسرائیلی از طریق آذربایجان به ایران نفوذ کرد تا نفر القاعده را تهران ترور کند. آذربایجان اکنون کنترل همه مرزش با ایران را به دست گرفته است. ترکیه سیستم‌های باراک-۸ دوربرد زمین به هوا و گنبد آهنین اسرائیل را خریداری کرده و آذربایجان نیز سیستم موشک بالستیک تاکتیکی لورا را از اسرائیل خریده است.

مشارکت راهبردی ترکیه و آذربایجان

آذربایجان برای دهه‌ها یکی از هم‌پیمانان دست‌کم گرفته‌شده غرب بوده است، آن‌هم علی‌رغم این‌که یک غول انرژی است و در یک منطقه ژئواستراتژیک بزرگ‌تر از خاورمیانه و اوراسیا واقع شده است. آذربایجان یک تأمین‌کننده مهم و نوظهور انرژی برای ترکیه، اسرائیل و اروپاست و بنابراین هم‌پیمان ایالات متحده در کاهش انحصارگرایی روسیه در عرصه تأمین انرژی اروپا محسوب می‌شود. آذربایجان همچنین کشوری مهم برای ایالات متحده است چراکه یک کریدور پشتیبانی از نیروهای آمریکا در افغانستان به شمار می‌رود، گرچه وقتی نوبت به الزامات حقوق بشری می‌رسد آذربایجان همراستا با غربی‌ها نبوده است.

در مقابل، ارمنستان از سال ۱۹۹۴ که یکی از اعضای بنیان‌گذار سازمان پیمان امنیتی جمعی بود که روسیه آن را به منظور ایجاد ساختاری شبیه ناتو که متشکل از دولت‌های شوروی سابق باشد راه‌اندازی کرد، هم‌پیمان روسیه بوده است. ارمنستان در سال ۲۰۱۳ از توافق پیمان شرقی اتحادیه اروپا خارج شد و به اتحادیه گمرکی سی‌آی‌اس پیوست، و دو سال بعد به اتحادیه اقتصادی اوراسیا تبدیل شد.

این گزارش می‌افزاید: طی جنگ ۴۴ روزه سال جاری میان آذربایجان و ارمنستان، سازمان پیمان امنیتی جمعی نشان داد که یک ببر کاغذی است. یکی از دلایل مهم گستاخی ارمنستان در مواجهه با آذربایجان و تهدید ایروان مبنی بر ضمیمه کردن ناگورنو-قره‌باغ به خاک خود، این فرض غلط بوده است که روسیه یا سازمان پیمان امنیتی جمعی به رهبری روسیه، در صورت بروز جنگ به کمک ارمنستان خواهند آمد. این فرض درست نبوده است؛ ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه تصریح کرد که نه نیروهای ملی‌اش و نه سازمان پیمان امنیتی جمعی، در صورت حمله (نامحتمل) آذربایجان به قلمرو حاکمیت ارمنستان، اقدامی نخواهند کرد. این امر باعث منتفی شدن کمک سازمان پیمان امنیتی جمعی به ارمنستان در جریان دفاع از قلمروهای آذری اشغالی شد.

غلبه منافع ژئوپلیتیک بر تفاوت‌های مذهبی

منافع ژئوپلیتیک بر این واقعیت که ترکیه و آذربایجان از دو شاخه اغلب متخاصم اسلام، یعنی به ترتیب سنی و شیعه، هستند غلبه کرده است. ترکیه و آذربایجان دارای پیوندهای قومی و زبانی هستند، و به عنوان «دو دولت، یک ملت» توصیف می‌شوند، و این پیوندها مانند پیوندهای ترکیه با تاتارهای کریمه است. خان‌نشین کریمه برای شش قرن و قبل از اشغال این شبه‌جزیره توسط روسیه در سال ۱۷۸۳، موجودیتی خودمختار در امپراطوری عثمانی بود. در قرون نوزدهم و بیستم، میلیون‌ها تاتار کریمه‌ای در پی آزار و اذیت‌های روسیه و شوروی فرار کردند و به امپراطوری عثمانی و ترکیه پناه بردند. نیمی از تاتارهایی که در کریمه زنده ماندند، پس از پاک‌سازی قومی توسط جوزف استالین دیکتاتور شوروی، در سال ۱۹۴۴ فوت شدند. از زمان اشغال کریمه توسط روسیه در سال ۲۰۱۴، حداقل ۲۰ هزار تاتار کریمه‌ای به اوکراین فرار کرده‌اند و صدها نفر از آن‌ها به زندان افتاده‌اند.

در ترکیه، که بنا به برآوردها میزبان شش میلیون تاتار کریمه‌ای است، اغلب این تاتارها را «ترک‌های کریمه‌ای» می‌نامند که دلیل آن نزدیکی زبانی، فرهنگی و تاریخی است. این اقلیت چشمگیر تاتارهای کریمه‌ای در ترکیه فعال و تأثیرگذارند و اکنون رئیس جمهور ترکی دارند که به حرف‌هایش عمل می‌کند، گرچه همچنان باید منتظر و ماند دید که آیا موضع ترکیه در قبال آینده کریمه کاملاً با موضع اوکراین مطابق خواهد بود یا نه.

ائتلاف انرژی ترکیه و آذربایجان

ترکیه موافقت کرده است که آذربایجان به تأمین‌کننده اصلی گازش بدل شود و جای روسیه را بگیرد. این گام دارای تبعات ژئوپلیتیکی بزرگی برای تمامی ناحیه جنوبی قفقاز، دریای سیاه و منطقه جنوب غربی اروپاست. احتمالاً تصادفی نیست که آذربایجان فقط پنج ماه قبل از شعله‌ور شدن آتش جنگ آذربایجان-ارمنستان، به تنها تأمین‌کننده گاز ترکیه بدل شد.

ترکیه یک مرکز منطقه‌ای حیاتی برای خط لوله گاز طبیعی ترنس-آناتولی است، که یکی از سه خط لوله در کریدور گاز جنوبی است که میدان شاه دنیز ۲ آذربایجان را به بازار اروپا وصل می‌کند. ائتلاف راهبردی ترکیه-آذربایجان، موضع ترکیه را به عنوان یک مرکز انرژی منطقه‌ای عمدتاً مستقل از روسیه تحکیم می‌کند، در حالی که آذربایجان را قادر می‌سازد تا برای اولین بار به یک صادرکننده بزرگ گاز به اروپا تبدیل شود. به علاوه، آذربایجان سهم ۴۰ درصدی از نفت وارداتی اسرائیل دارد.

محور ترکیه-اوکراین

ولادیمیر زلینسکی رئیس جمهور اوکراین دو سفر راهبردی به دو کشور عضو ناتو یعنی لهستان و ترکیه داشته است که دو قطب یک ائتلاف راهبردی جدید هستند که شامل اوکراین و آذربایجان است. اوکراین و آذربایجان جزء دولت‌های شوروی سابقند که از دیرباز طرفدار ناتو و غرب بوده‌اند، آن‌هم در منطقه‌ای مناقشه برانگیزی که روسیه از غرب می‌خواهد که آن را به عنوان قلمرویی انحصاری نفوذش به رسمیت بشناسد.

اردوغان در یک کنفرانس خبری مشترک با زلینسکی، عنوان کرد که «ترکیه، اوکراین را به عنوان کشوری کلیدی برای تضمین ثبات، صلح و رونق در منطقه‌مان تلقی می‌کند. در این چارچوب، ما همواره از حاکمیت مستقل اوکراین و تمامیت ارضی آن حمایت کرده‌ایم و در آینده هم حمایت خواهیم کرد، از جمله در مورد مسئله کریمه». وی افزود «ترکیه اشغال کریمه را به رسمیت نشناخته و نمی‌شناسد». تأکید دوباره اردوغان بر به رسمیت نشناختن انضمام کریمه به روسیه، سه هفته پس از عملیات نظامی آذربایجان علیه ارمنستان مطرح شد.

در پی دزدی دریایی روسیه در نوامبر ۲۰۱۸ در دریای آزوف، ترکیه و اوکراین منافع مشترکی را در حوزه امنیت دریای سیاه توسعه داده‌اند. ترکیه، در کنار بریتانیا و ایالات متحده، از بازسازی نیروی دریایی اوکراین پشتیبانی می‌کند. پس از پاکستان، اوکراین نیز کوروت‌های کلاس میلگن تی را از ترکیه خریداری کرده است.

ترکیه از دیرباز اشغال ناگورنو-قره‌باغ توسط ارمنستان از سال ۱۹۹۲ را به رسمیت نشناخته است. در بیانیه مشترکی که توسط اردوغان و زلینسکی در آنکارا منتشر شد، به زبانی که یادآور حمایت از تمامیت ارضی آذربایجان است، عنوان شد که ترکیه به حمایت از اقدامات معطوف به بازپس‌گیری کریمه و منطقه دونباس که تحت کنترل روسیه است، ادامه خواهد داد. این بیانیه مشترک، سبب افزایش مصائب تاتارهای کریمه و زندانیان اوکراینی در روسیه و دشوار شدن حفاظت مشترک از حقوق بشر در کریمه شد.

حمایت ترکیه از عضویت اوکراین در ناتو

در حالی که روسیه از دیرباز شدیداً با عضویت اوکراین در ناتو مخالف بوده است، ترکیه از عضویت اوکراین حمایت کرد. همکاری امنیتی ترکیه-اوکراین از طریق طرح کریمه و فرمول «۲+۲» ارابه که توسط وزرای دفاع و امور خارجه ارائه شده است، گسترش خواهد یافت. اوکراین و ترکیه در حال همکاری در جریان ساخت طیفی از محصولات نظامی هستند؛ برای مثال، در پهپاد آکینجی ترکیه و سیستم‌های هوایی بدون سرنشین آکینجی از موتورهای توربوی شرکت اوکرایتی ایوچنکو-پروگرس استفاده می‌شود. اوکراین ۱۲ پهپاد بایراکتار تی‌بی-۲ را از ترکیه خریداری کرده است (و قصد دارد کلاً ۴۸ پهپاد از ترکیه خریداری کند). ترکیه با نرخ بالای موفقیت، از این پهپادها در سوریه و ناگورنو-قره‌باغ استفاده کرد؛ برخی از این پهپادها در منطقه جنگی دونباس در شرق اوکراین مستقر خواهد شد.

شکست ژئوپلیتیکی و قدرت نرم برای پوتین؟

شایان ذکر است که زلینسکی با بارتولومئو اول کنستانتینوپل نیز دیدار کرده است. در ۱۹-۲۰۱۸، ترکیه  از اعطای یک کلیسای توموس به کلیسای ارتدوکس اوکراین توسط رئیس کلیسای ارتدوکس حمایت کرد. این اقدام پس از آن صورت گرفت که رئیس کلیسای ارتدوکس، کنترل کلیسای ارتدوکس روسیه بر اوکراین را «غیرشرعی» اعلام کرد. از دست دادن ۴۰ درصد از قلمروهای کشیشی کلیسای ارتدوکس روسیه، یک شکست ژئوپلیتیکی و قدرت نرم برای پوتین بود و وی را واداشت تا خواهان برگزاری یک جلسه اضطراری شورای امنیتی روسیه شود. کلیسای ارتدوکس روسیه دیگر جزء ۱۴ کلیسای ارتدوکس بزرگ نیست و با توجه به کاهش قلمروهای کشیشی‌اش، اکنون همتای کلیسای ارتدوکس رومانی است.

به دلیل ترکیبی از انزواطلبی دونالد ترامپ و اشتغال وی به امور انتخابات و عدم جدیت سیاست خارجی اتحادیه اروپا، ترکیه توانسته است تصویر ژئوپلیتیکی در منطقه جنوب قفقاز را دگرگون کند و با قدرت در حال نفوذ به منطقه‌ای است که روسیه از جهانیان می‌خواهد که آن را به عنوان قلمرو نفوذ انحصاری‌اش تلقی کنند. حمایت تمام و کمال ترکیه از آذربایجان، عاملی اساسی در پیروزی آذری‌ها بر ارمنستان بود و نشان داد که سازمان پیمان امنیتی جمعی یک کشتی خالی است و اتحادیه اروپا نیز یک ببر کاغذی است.

این اندیشکده انگلسی در پایان نوشت: جاه‌طلبی‌های ژئوپلیتیکی ترکیه، که بر پایه گروه منطقه‌ای گوآم استوار شده است، با میسر ساختن صادرات انرژی آذربایجان به اروپا و حمایت از اوکراین که مناطقی از آن توسط روسیه اشغال شده است، سبب افزایش چالش‌های پیش روی روسیه خواهد شد. اگرچه ائتلاف آذربایجان-ترکیه از آزمون مهم تاب‌آوری سربلند بیرون آمده است، توسعه ائتلاف راهبردی جدید با اوکراین توسط ترکیه هنوز در مرحله اولیه خود است.