عقلانیت از نگاه رهبر انقلاب؛ محاسبه­‌گر، منطقی و متناسب با اولویت­‌ها

پایگاه رهنما:

 امروزه پس از گذشت چهار دهه از عمر انقلاب اسلامی در ایران و با توجه به کارنامه جمهوری اسلامی در زمینه­‌های مختلف و همچنین با تأکید بر بیانات و ارشادات مقام معظم رهبری به راحتی می‌­توان مفهوم عقلانیت را در حکومت 40 ساله جمهوری اسلامی ایران بررسی نمود.

مفهوم عقلانیت پیش از آن­که مفهومی سیاسی و اجتماعی باشد، مفهومی فلسفی و بینشی است که مکاتب فکری و فلسفی مختلف رویکردهای متعددی نسبت به آن دارند. به تعبیر مقام معظم رهبری برخی برای توجیه نگاه محافظه­‌کارانه و همراه با ترس خود از واژه عقلانیت استفاده م‌ی­کنند؛ اما در حقیقت عقلانیت، آن نگاه صحیح، منطقی و مطابق با واقعیات است که با محاسبه‌گری به نتایج منطقی و مورد تأیید عقل انسان می­‌رسد:

"ما عرض کردیم که عقلانیّت به معنای محاسبه‌ی درست است؛ محاسبه‌ی صحیح و درست و دستگاه محاسباتی سالم؛ عقلانیّت به این معنا است. بعضی‌ها اسم عقل و عقلانیّت را که می‌آورند، منظورشان از عقلانیّت ترسیدن است؛ وقتی میگویند عاقل باشید، یعنی بترسید، یعنی منفعل باشید، یعنی از مقابل دشمن فرار کنید! نه، [این درست نیست]؛ ترسوها حق ندارند اسم عقلانیّت را بیاورند. ترسیدن و فرار کردن و میدان را خالی کردن، اسمش عقلانیّت نیست، اسمش همان ترس و فرار و مانند اینها است؛ عقلانیّت یعنی محاسبه‌ِی درست. البتّه دشمن سعی میکند عقلانیّت به آن معنای غلط را تلقین کند، بعضی هم نادانسته گاهی حرفهای دشمن را تکرار می‌کنند (بیانات در ارتباط تصویری با مراسم مشترک دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه‌های افسری نیروهای مسلح، 21 مهر 99).

لذا بایستی مفهوم عقلانیتی را که رهبر انقلاب در بیانات پیشین خود به آن اشاره می­‌کند به این شکل معنا کرد. به تصریح ایشان عقلانیت با منفعل بودن و محافظه‌­کاری نسبتی ندارد.

عقلانیت انقلابی

با بررسی و اتکا به بیانات مقام معظم رهبری در موضوع عقلانیت می­توان مفهوم عقلانیت از دیدگاه ایشان را ضمن کلیدواژه عقلانیت انقلابی خلاصه کرد. همانطور که در ابتدا اشاره شد، موضوع عقلانیت بحثی معرفتی و بینشی است که مکاتب و نظریات گوناگون درباره آن دیدگاه­های متفاوتی دارند؛ اما عقلانیت از دیدگاه رهبر انقلاب اسلامی را می­‌توان در همان مفهوم «عقلانیت انقلابی» خلاصه کرد. عقلانیت انقلابی، مرجع و محملی منطقی برای تحلیل و ابراز نظر در مسائل گوناگون سیاسی، امنیتی و بین الملل است که با رویکردی فعالانه و متناسب با واقعیات به تحلیل و اقدام جهت حل مشکلات و مسائل می‌­پردازد.

عقلانیت را در اندیشه مقام معظم رهبری می­‌توان از پایه‌های اصلی جامعه‌ی اسلامی و در عرض ایمان، مجاهدت و عزّت قرار داد(1). به عقیده ایشان جایگاه عقلانیت در فرآیند جامعه‌سازی اسلامی نقشی بسیار مهم است. بدون شک عقلانیت از مهم­ترین ابزار جهت‌دهنده و ارزش­گذار فعالیت­ها در نظام اسلامی به شمار می­‌آید. همچنین در ارکان تفکر و تمدّن اسلامی، عقلانیت در کنار نوگرایی و سماحت اسلامی جایگاهی بسیار مهم و تأثیرگذار دارد(2).

بر همین مبناست که رهبر معظم انقلاب در سخنرانی پیشین خود، اقتدار و امنیت امروز جمهوری اسلامی را از همین منظر تحلیل می‌کند:

"مبنای اقتدار در جمهوری اسلامی یک مبنای «عقلانیّتی» است؛ یعنی ما اقتدار را بر اساس احساسات و عواطف و توهّمات و مانند اینها دنبال نمی‌­کنیم. محاسبه‌ اقتدار ملّی یک محاسبه‌ عقلانی است؛ یعنی یک محاسبه‌ِ درست و منطقی. حد و اندازه‌ی قدرت دفاعی، عرض و طول نیروهای مسلّح، چگونگی تقسیم مسئولیّت‌ها میان نیروهای مسلّح و تعیین انواع ابزارهای دفاعی، همه بر اساس محاسبات درست و منطقی است؛ یعنی بر اساس عقلانیّت است. ما اگر بخواهیم عقلانیّت را به کار بگیریم برای مشخّص‌ کردن حد و حدود قدرت دفاعی‌مان، بایستی تهدید را به شکل واقعی خودش ببینیم. دشمنان گاهی تهدید را مخفی می‌کنند، پنهان می­‌کنند برای غافل­گیری، گاهی تهدید را ده برابر بزرگ‌تر نشان می‌­دهند برای ایجاد ترس و رعب در ملّت­‌های عالم که این کار دوّم را بیشتر ابرقدرت‌ها می‌­کنند؛ تهدید خودشان را، قدرت خودشان را، خیلی‌خیلی بیشتر از آنچه هست نشان می­دهند برای اینکه دیگران را وادار به تسلیم بکنند. اگر چنانچه یک ملّتی، یک کشوری و نیروهای مسلّح او و سردمداران و مدیران نیروهای مسلّح تهدید را در اندازه‌ واقعی خودش ببینند، از طرفی ظرفیّت­های خودشان و توان و استعداد خودشان را هم به صورت واقعی ببینند و آن را اِعدادکنند، آن را بسیج کنند، آماده کنند -وَ اَعِدّوا لَهُم مَااستَطَعتُم؛ هر چه میتوانید اِعداد کنید- امکانات خود را اِعداد بکنند و توان تهدید دشمن را هم ببینند، این قطعاً منافع ملّی را تأمین خواهد کرد و موجودیّت ملّی را حفظ خواهد کرد، هویّت ملّی را محفوظ خواهد داشت. اگر ملّت قدرت دفاعی پدیدآمده‌ی از یک چنین محاسبه‌ای را داشته باشد، آن وقت مسئولان طمأنینه پیدا میکنند، مردم آرامش پیدا می کنند و با آرامش خیال مشغول کارهای اساسی‌ای که در یک کشور لازم است می‌شوند. بنابر‌این، قدرت دفاعی این جوری است (بیانات در ارتباط تصویری با مراسم مشترک دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه‌های افسری نیروهای مسلح، 21 مهر 99).

لذا مفهوم عقلانیت در اندیشه مقام معظم رهبری را می‌­توان در چند مؤلفه خلاصه نمود. اول، داشتن رویکرد منطقی و محاسبه­‌گر، دوم، نگاه انقلابی و به دور از محافظه­‌کاری، سوم، توجه به واقعیات و وضعیت موجود. بر این مبنا تحلیل مقام معظم رهبری در عرصه­‌های مختلف تحلیلی واقعی، انقلابی و منطقی است. این رویکرد را می­توان در همین سخنرانی روز دوشنبه 21 مهرماه به وضوح مشاهده نمود.

تحلیل عقلانی مقام معظم رهبری از شرایط کنونی جامعه

مقام معظم رهبری عقلانیت و نگاه عقلانی را منحصر در امور امنیتی و نظامی نمی­‌بیند و لزوم تقویت این نوع تفکر و عمل را در سایر عرصه‌­های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی لازم دانسته و معتقد است: فقط هم مسئله‌ی نیروهای مسلّح و دستگاه دفاعی و قدرت دفاعی نیست که باید ناشی از عقلانیّت باشد؛ نه، در همه‌ی مسائل مهم برای اداره‌ی یک کشور و بخصوص در جمهوری اسلامی که این همه اسلام بر روی عقل و تعقّل و تفکّر تکیه کرده، اگر بخواهیم کارها درست پیش برود، بایستی بر مبنای عقلانیّت عمل کنیم. ما ظلم‌ستیزی را هم بر اساس عقلانیّت میگوییم، عدالت‌خواهی هم باید بر اساس عقلانیّت باشد، مبارزات اجتماعی ما هم باید بر اساس عقلانیّت و محاسبه‌ی درست باشد؛ گرفتار حاشیه نشویم، اصل و فرع را هم اشتباه نگیریم (بیانات در ارتباط تصویری با مراسم مشترک دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه‌های افسری نیروهای مسلح، 21 مهر 99).

ایشان در ادامه و با بررسی وجود مشکلات معیشتی و اقتصادی مردم، با نگاهی عقلانی به این مسائل پرداخته که در نتیجه حل این مشکلات و سختی­‌های جامعه را امری قابل پیگیری می­‌دانند. رهبری با نگاهی واقع­‌نگر به این ادعا که مسئولین هیچ تلاشی نمی‌­کنند پاسخ می­‌دهد و معتقد است در واقعیت جامعه مسئولین تلاش خود را جهت این مشکلات انجام می­‌دهند در عین این­که برخی از آن­ها نیز کاستی‌­هایی دارند.

 ایشان در ادامه و با توجه به نقش مهم تولید در حل مشکلات معتقد است «علاج این است که تکیه کنیم و متمرکز بشویم بر مسئله‌ی تولید و جلوگیری از سقوط پی‌درپی ارزش پول ملّی، و بستن رخنه‌ها(3)».  همچنین ایشان در ادامه به نقش خباثت‌بار آمریکا در وضع تحریم­ های متعدد علیه ملت ایران اشاره می­‌کند.

در مجموع می­‌توان تحلیل مقام معظم رهبری را از شرایط معیشتی سخت مردم در سه گزاره خلاصه کرد. اول، تلاش مسئولین داخلی جهت رفع و حل مشکلات معیشتی مردم؛ دوم، توجه به مسأله تولید و جلوگیری از کاهش ارزش پول ملی و سوم، نقش کثیف آمریکا در وضع تحریم‌­های اقتصادی علیه ملت ایران.

این سه گزاره از تحلیل مقام معظم رهبری در شرایط کنونی مصداق عینی عقلانیت انقلابی در اندیشه و بیان ایشان است که در عین توجه به واقعیاتی نظیر تحریم و تلاش مسئولین، راهکاری منطقی، متناسب با ظرفیت­ها و با اولویت جهت حل این مشکلات ارائه می‌دهد که همان لزوم توجه به تولید داخلی و جلوگیری از کاهش ارزش پول ملی است.

در مجموع می­‌توان اینگونه گفت که مقام معظم رهبری خط مشی خود را بر مبنای عقلانیت ترسیم نموده که این رویکرد ویژگی­ها و مؤلفه‌­های خاص خود را دارد. عقلانیت رهبری عقلانیتی محاسبه­‌گر، منطقی، به دور از محافظه­‌کاری و انفعال، واقعی و متناسب با اولویت‌­ها و ظرفیت­ هاست که رواج چنین تفکری را می­‌توان راهکاری اساسی جهت حل مشکلات و کاستی­‌ها در عرصه‌­های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دانست.

1- بیانات در دیدار مسئولان نظام در روز عید مبعث 9 /4 /90

2- برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به: بیانات مقام معظم رهبری در خطبه­ های نماز جمعه، 14/ 11/ 90

3- (بیانات در ارتباط تصویری با مراسم مشترک دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه‌های افسری نیروهای مسلح، 21 مهر 99).

یادداشت از: سعید سالاری کارشناس ارشد علوم سیاسی