آن‌سوی ماجرای لغو سفر الکلظمی به ریاض

سفر مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر کشور عراق به ایران 21 جولای 2020 (31 تیر 1399) با گذشت چند روز همچنان محل بحث و تحلیل رسانه‌ها و ناظران سیاسی است اما در این میان نکته‌ای که تا حدودی مورد اغفال ناظران سیاسی واقع شده در ارتباط با لغو سفر الکاظمی به ریاض است. بر اساس اعلام‌های قبلی مقرر شده بود نخست‌وزیر عراق و هیات همراه او در 20 جولای (30 تیر) اولین سفر خارجی خود را از کشور عربستان آغاز کند و متعاقب آن به ایران سفر کند.

 اما تنها در فاصله چند ساعت مانده تا انجام سفر الکاظمی به ریاض به دلیل بستری شدن ملک سلمان در بیمارستان به دلیل «التهاب کیسه صفرا»  اعلام شد سفر هیات عراقی به تعویق خواهد افتاد. با این اوصاف، اکنون این پرسش مهم قابل طرح است که آیا واقعا دلیل تعویق سفر نخست‌وزیر عراق، بیماری پادشاه عربستان بود یا اینکه این حاکمان ریاض بودند که به صورت تعمدی این سفر را به تاخیر انداختند؟

سفر ظریف به عراق و خشم سعودی‌ها

در سطح ابتدایی می‌توان علت به تعویق انداختن سفر الکاظمی به عربستان را در ماجرای سفر محمد جواد ظریف به عراق در 19 جولای 2020 (29 تیر 1399) یعنی تنها یک روز قبل از سفر الکاظمی به ریاض مورد بررسی قرار داد. در ارتباط با این استدلال می‌توان سه محور اصلی را مورد بحث قرار داد.

1- اولین استدلال را می‌توان پیرامون شرط گذاشتن سعودی‌ها برای نخست‌وزیر عراق در ارتباط با عدم دیدار با مقام‌های سیاسی ایرانی مورد ارزیابی قرار داد. شواهد امر نشان می‌دهد که ریاض برای  الکاظمی این شرط را تعیین کرده که قبل از سفر به عربستان با هیچ یک از مقامات ایران به ویژه محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، دیدار نداشته باشد. در همین زمینه، کاظم الصیادی نماینده پارلمان عراق در یک مصاحبه تلویزیونی درباره دلیل لغو سفر مصطفی الکاظمی نخست وزیر عراق به عربستان سعودی می‌گوید: «برای الکاظمی شرط گذاشته بودند که هیچ فرستاده ایرانی از جمله محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران را تا پیش از سفر به عربستان، نپذیرد.»

2- در سطح دوم استدلال قابل طرح این است که طی چند سال گذشته خارج شدن کنترل امور از دستان ملک سلمان به واقعیتی غیرقابل انکار برای این کشور تبدیل شده است. اکنون تمامی ناظران سیاسی و افکار عمومی نسبت به این امر آگاهی دارند که رسما محمد بن سلمان ولیعهد و پسر پادشاه کنترل امور را به طور کامل در اختیار دارد. بنابراین، بستری شدن یا بیماری شخصی که رسما در تصمیم‌گیری‌ها نقش چندانی ندارد، رسما همچون یک طنز است که شاید فقط برای سعودی‌ها قابل باور باشد.

3- در سطح سوم، حتی اگر فرض بر این گرفته شود که حضور ملک سلمان در نشست با مصطفی الکاظمی ضروری بوده، این مساله قابل طرح است که احوالات او آن‌قدر خطرناک بوده که در همان روز مقرر شده برای سفر نخست‌وزیر عراق، به بیمارستان مراجعه کند. در این زمینه پس از آنکه برخی گمانه زنی ها از وخامت حال پادشاه سعودی خبر دادند اما رسانه های این کشور با انکار این شایعات تصاویری از ملک سلمان در حال ریاست هیئت وزیران منتشر کردند تا نشان دهند شاه سعودی از نظر جسمی در شرایطی وخیم قرار نداشته است یا اگر قرار داشته می‌توانسته از طریق ویدئو کنفرانس با الکاظمی گفتگو کند. نماد بارز این امر را می‌توان شرکت «سلمان بن عبدالعزیز»، پادشاه عربستان سعودی، از بیمارستان و از طریق ویدئو کنفرانس در نشست هیات دولت طی چند روز گذشته مورد ارزیابی قرار داد.

توشه خالی عربستان برای همیاری اقتصادی با عراق

علاوه بر دلایل ذکر شده، دیگر علت مهم به تعویق انداختن تعمدی سفر الکاظمی به ریاض را می‌توان در ارتباط با مشکلات اقتصادی و بحران مالی این کشور مورد ارزیابی قرار داد. واقعیت امر این است که نگاه دولت الکاظمی به دولت عربستان بیش از آن‌که منظری سیاسی باشد، بیشتری مبتنی بر رویکردی اقتصادی است. بغداد در امر بازسازی عراق، به همیاری و کمک‌های مالی سعودی‌ها نیازمند بود. البته حاکمان ریاض نیز از این مساله آگاهی داشته و دارند که اگر قصد دارند عراق را تا حدودی به خود نزدیک کنند و وارد رقابت با ایران شوند، می‌بایست از نظر مالی کمک‌هایی به بغداد داشته باشند.

بر خلاف تصورات اولیه در مقطع کنونی، قیمت نفت به شدت سقوط کرده و در سطحی دیگر، درآمد زیارتی عربستان ناشی از سفر حجاج به علت شیوع کرونا کاملا قطع شده است. همچنین، بورس عربستان به شدت دچار سقوط ارزش شده و طی یک سال گذشته دولت برای مدیریت اقتصادی کشور بحران‌های بزرگی را تجربه کرده است. همچنین هزینه های کمرشکن جنگ یمن همچنان برای سعودیها دردسرساز می باشد. در چنین شرایطی به نظر می‌رسد سعودی‌ها نسبت به این امر آگاه بودند که در صورت سفر نخست‌وزیر عراق، موجی از ناامیدی بر حاکمان بغداد حاکم خواهد شد و در دید افکار عمومی مردم عراق نتایج دلخواه ریاض را در پی نخواهد داشت.

در این میان، تنها امتیازی که عربستان در نظر گرفته بود تا به کشور عراق بدهد در ارتباط با آمادگی ریاض را برای گشودن گذرگاه مرزی «عرعر» با عراق و آغاز تبادلات تجاری میان دو کشور اعلام کرد. واقعیت امر این است که طی یک سال گذشته از گذرگاه «عرعر» برای عبور حجاج و عمره‌گزاران استفاده می‌شد، اما اکنون برنامه دولت عربستان این است که با صرف هزینه‌ای 50 میلیون دلاری، این گذرگاه به گذرگاهی برای تبادلات تجاری میان دو کشور تبدیل شود. اما اکنون به نظر می‌رسد بازگشایی تجاری این گذرگاه مرزی نیز برای بغداد فاقد جذابیت‌های لازم بوده و به همین دلیل سعودی‌ها در برنامه‌ای از پیش طراحی شده، سفر نخست‌‍وزیر عراق به این کشور را به تعویق انداخته‌اند.