آثار و تبعات یک سقوط تاریخی در بازار نفت

هفته‌ی گذشته بازار نفت، شاهد اتّفاق عجیبی بود. قیمت نفت سبک آمریکا روز دوشنبه اول اردیبهشت برای تحویل در ماه مه تا ۳۰۰ درصد نسبت به روز جمعه سقوط کرد و حتّی تا منفی ۳۷ دلار پائین آمد. قیمت منفی برای نفت، پدیده‌ای بی‌سابقه در طول تاریخ است. معنای این اتّفاق آن است که تولیدکننده‌ی آمریکایی نفت، نه‌تن‌ها حاضر است نفت تولید‌شده را رایگان بفروشد، بلکه برای خلاص شدن از شرّ آن حتّی حاضر است بشکه‌ای ۳۷ دلار هم بدهد! البته باید توجّه داشت که این قیمت، قیمتِ معاملات آتی است، نه معاملات کنونی. امّا چنین چیزی چطور ممکن است؟ اصلاً معاملات آتی در بازار نفت، به چه معناست و قیمت در بازار‌های آتی، چطور تعیین می‌شود؟ آیا می‌تواند برای بلندمدت استمرار داشته باشد؟! و درنهایت ریشه‌ی آن کجاست و اثرش بر اقتصاد ایران و بازار نفت ما چه خواهد بود؟! در این گزارش، به پاسخ این پرسش‌های مهم می‌پردازیم.

معنای معاملات آتی نفت
معامله‌ی آتی، همان‌طور که از نامش پیداست به معنای انعقاد قراردادی است که در آن انجام دادوستد و قیمت‌گذاری مربوط به آینده می‌شود، برعکس معاملات آنی که دادوستد در آنها، همین حالا رخ می‌دهد. در این نوع دادوستد هر دو طرف، ریسک یا خطر خریدوفروش خود را به حداقل می‌رساندند؛ گر چه طبعاً بنا به قیمت نفت در آینده ممکن است یکی از طرفین سود یا زیان کنند. امّا ویژگی معاملات آتی این است که مثلاً در بازار نفت، پالایشگاه‌ها و تولیدکننده‌های نفت، افق روشنی برای خود ترسیم می‌کنند تا بتوانند برای آینده، برنامه‌ریزی کنند. حال سؤال اینجاست که در بازار معاملات آتی نفت، چه رخ‌داده است؟ بحران کرونا، بسیاری از کارخانه‌ها را تعطیل یا نیمه‌تعطیل کرد. طبعاً کارخانه‌ها که کمتر فعّال باشند، انرژی کمتری مصرف می‌شود؛ بنابراین تقاضا برای نفت، با کاهش جدی روبه‌رو شد. از طرفی عرضه هم همچنان ادامه پیدا کرد و کاهش نیافت. این موضوع، قیمت نفت را پایین آورد. در ادامه و در بازار آتی، تولیدکننده می‌بیند که باید در ماه مه فکری به حال نفت تولیدشده که چندان تقاضایی هم برایش نیست، بکند، ولی جایی برای ذخیره ندارد؛ بنابراین مجبور است نفت را به قیمت منفی بفروشد؛ یعنی یک پولی هم به خریدار بدهد تا نفتِ ماه مه را به نحوی برایش آب کند! حال سؤال اینجاست که چرا تولیدکننده‌ها، دستگاه‌ها را خاموش نمی‌کنند و تولید را تا زمانی که قیمت به حالت پیشین خود برگردد، خاموش نمی‌کنند؟!

چطور قیمت منفی ممکن است؟!
واقعیت این است که در کوتاه‌مدت امکانِ تعطیل کردن تولید، فراهم نیست؛ بنابراین در کوتاه‌مدت ممکن است قیمت نفت، منفی هم بشود. اگرچه این اتّفاق برای نفت، تازگی دارد، ولی پیش‌تر در مواردی منفی شدنِ قیمت برق نیز در اقتصاد‌ها مشاهده‌شده است. در بازار برق برخی اوقات که تقاضا خیلی پایین می‌آید، تولیدکنندگان بار پایه (مثل نیروگاه‌های هسته‌ای) که قابلیت خاموش کردن موقت ندارند، به‌اجبار باید پولی به مصرف‌کنندگان بدهند تا خروجی برق ژنراتور را بردارند و مانع از خرابی توربین شوند. اکنون، چنین پدیده‌ای برای تولیدکنندگان آمریکایی نفت رخ‌داده؛ مخازن ذخیره پر شده و امکان متوقف کردن تولید هم فراهم نیست، چون صدمات جدی به بار می‌آید و راه‌اندازی مجدّد آن هزینه‌ای به‌مراتب بیش از قیمت منفی نفت در این روز‌ها دارد؛ بنابراین تولیدکننده‌ی آمریکایی به امید اینکه در کوتاه‌مدت مشکل حل می‌شود، حاضر است نفت را به قیمت منفی بفروشد. بدیهی است که اگر گمان کند دیگر قیمت نفتش، برای همیشه منفی خواهد بود می‌صرفد که تولید را متوقف کند و بیش از این زیان نبیند.

آینده‌ی نفت WTE
حال سؤال اینجاست که آینده‌ی نفت وست‌تگزاس اینترمدییت چه خواهد شد؟! پاسخ قطعی نمی‌توان داد و باید مولّفه‌های مختلف در روز‌ها و هفته‌های آتی رصد شوند، امّا در حال حاضر قیمت برای ماه‌های بعدی همچنان مثبت است. این یعنی بازار همچنان امیدوار است که در آینده اوضاع تغییر کند. قیمت نفت برای تحویل در ماه ژوئن (تیرماه) همچنان در کانال ۲۰ دلاری است، اما با نزدیک شدن به زمان تحویل و تسویه این قراردادها، اگر شرایط بازار و ذخایر و انبار‌های نفت تغییری نکند، هیچ بعید نیست این قیمت‌ها نیز با افت‌های شدید همراه شود. از طرفی ترامپ هم سعی دارد به هر طریقی که شده تولیدکننده‌های نفت را از این مهلکه نجات دهد. وضع تعرفه بر واردات نفت از خارج و همچنین خریدنِ نفتِ تولیدکننده‌ها برای افزایش ذخایر استراتژیک آمریکا، از جمله راه‌های موجود است. راه‌هایی که هر یک با چالش‌هایی همراه است؛ خصوصاً در شرایط کنونی که دولت‌ها در مواجهه با کرونا خود با کسری‌های شدید مواجه‌اند.

اثر افت قیمت بر اقتصاد ما
اثر منفی شدنِ قیمت بر اقتصاد آمریکا روشن است؛ از این ناحیه تولید ناخالص ملّی آمریکا ضربه می‌خورد، کفه‌ی هزینه‌ها نسبت به درآمد‌ها سنگین‌تر می‌شود و سایر بازار‌ها از جمله بورس نیز شاهد افت قیمت بوده‌اند. امّا قیمت نفت آمریکا، چه اثری بر نفت برنت و نفت ایران خواهد داشت و در نهایت اثر آن بر اقتصاد ایران چگونه خواهد بود؟! در پاسخ به این پرسش باید گفت که ۹۴ درصد صادرات نفت خلیج‌فارس به آسیا با شاخص نفت دبی – عمان انجام می‌شود؛ ایران، عربستان و سایر کشور‌ها نفت خود را برای فروش به کشور‌های شرق آسیا بر اساس این شاخص تعیین می‌کنند و قیمت نفت آمریکا، عملاً اثر اندکی روی آن‌ها دارد؛ به‌عبارت‌دیگر، این آمریکاست که از منفی شدنِ قیمت نفت، بیشترین آسیب را خواهد دید.

این در حالی است که آمریکایی‌ها باهدف کاستنِ قدرت ایران و برخی کشور‌های دیگر، روی نفت شیل سرمایه‌گذاری کرده بودند و به دنبال آن بودند که از این طریق، تحریم‌های نفتی را مؤثرتر کنند. اکنون، امّا همین استراتژی گریبان خودشان را گرفته و نشان داده است که نفت آمریکا که هزینه‌ی تولیدش بیش از ۳۰ دلار است، در شرایط بحرانی نمی‌تواند با نفت ارزانِ ایران، عراق، کویت و ... که هزینه‌ی تولیدشان تقریباً ۱۰ دلار است، رقابت کند. در مورد اثر کوتاه‌مدت این قیمت منفی بر اقتصاد ایران نیز باید گفت که در تحلیل‌های واقع‌گرایانه ایرانی‌ها عملاً روی درآمد‌های نفتی حساب چندانی باز نکرده‌اند. وقتی این واقعیت را کنار اثر کمِ نفت آمریکا بر قیمت نفت برنت می‌گذاریم، می‌توان گفت: ایران کمترین آسیب را از کاهش قیمت نفت خواهد دید. اگر با نگاه بلندمدت به قضیه نگاه کنیم، با آسیب بیشتر نفت شیل، اوضاع بازار در پساکرونا برای نفت ایران و سایر صادرکنندگان اوپک و اوپک‌پلاس بهتر خواهد شد.