گزارش از اولین ماهواره نظامی ایران/ اولین گام عملیاتی سپاه در حوزه فضایی با پرتاب نور

صبح امروز ماهواره نظامی ایران با نام نور توسط نیروی هوافضای سپاه و بوسیله ماهواره بر 3 مرحله ای قاصد در مدار 425 کیلومتری زمین قرار گرفت.

این اولین ماهواره نظامی ایران است که به فضا پرتاب شده است.

در گزارش زیر ضمن مروری کوتاه بر توانمندی های فضایی ایران، به برخی زمینه ها درباره این مسئله خواهیم پرداخت با ذکر این توضبح که در زمان انتشار این گزارش، هنور اخبار کامل و تکمیلی از این پرتاب، ماهواره و ماهواره بر آن منتشر نشده و در صورت انتشار اخبار تکمیلی، این گزارش نیز بروز خواهد شد.

برنامه فضایی کشور که از حدود 20 سال پیش آغاز شد، در مسیر خود دچار افت و خیزهای مختلفی گردید. از همکاری مشترک با کشورهای خارجی در طراحی و ساخت ماهواره و انتقال این فناوری به کشور و در ادامه ماندن پشت درب بسته این کشورها برای پرتاب یا پرتاب و عدم هرگونه اطلاع رسانی از سرنوشت ماهواره. سپس توسعه پرتابگر فضایی داخلی برای رده عملکردی اثبات فناوری به نام سفیر-1 بر اساس موشک های بالستیک ساخت داخل و تجربه شکست و چندین موفقیت با آن. تزریق موفق ماهواره امید در 14 بهمن 1387 اولین موفقیت سفیر-1 دو مرحله ای سوخت مایع بود و پس از آن تزریق موفق ماهواره های رصد-1 و نوید علم و صنعت در سال 1390 و ماهواره فجر در سال 1393 بخش موفق عملکرد ماهواره‌بر سفیر-1 است.

سفیر-1 اولین ماهواره‌بر ساخت ایران

در ادامه اما، سفیر-1 با مشکلاتی مواجه شد. سفیر-2 یا سیمرغ یک طراحی جدید بر اساس توانمندی های موجود در داخل کشور بود که از اجزاء سفیر-1 نیز با روشی جدید در آن استفاده شده بود. سیمرغ نیز ماهواره‌بری دو مرحله ای و سوخت مایع با ابعاد بزرگتر و تناژ بسیار بیشتر از سفیر-1 بود و شباهتی به هیچ موشک نظامی ایرانی نداشت. این ماهواره‌بر نیز پس از دشواری های متعددی در مسیر آماده شدن برای پرتاب فضایی که ناشی از پیچیدگی های آن بود با سکوت خبری مواجه شد. نهایتاً در سالهای 95 تا 98 هر سال یک آزمایش پرتاب را پشت سر گذاشت و در آخرین پرتاب موفق به رسیدن به ارتفاع 540 کیلومتری شد اما به دلیل سرعت ناکافی، محموله آن که ماهواره ظفر علم و صنعت بود، با موفقیت در مدار قرار نگرفت.

سیمرغ یا سفیر-2 که طراحی جدید و اختصاصی برای برنامه فضایی کشور است

در حالی که وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح به عنوان متولی پرتابگرهای سوخت مایع در حال طی مسیر شرح داده شده بود، سپاه نیز در مسیر توسعه فناوری های موشکی نظامی سوخت جامد خود، برای رفع نیاز بسیار گسترده فضاپایه کشور، اقدام به تعریف یک برنامه توسعه پرتابگر فضایی از سرریز دانش نظامی خود کرد. ایده‌پرداز این برنامه کسی نبود جز شهید سردار حسن طهرانی مقدم، یکی از مسئولیت پذیرترین و خطرپذیرترین تربیت شدگان مکتب خمینی کبیر (ره).

هر چند که در مسیر توسعه ماهواره‌بر سفیر-1 نیز تشکیلات فنی زیر نظر شهید طهرانی مقدم، کمک های متعدد و بی چشم داشتی به این پروژه بر اساس دانش و فناوری های در اختیار خود نمود اما با توجه به تثبیت برنامه پرتابگر فضایی سوخت مایع در وزارت دفاع، تصمیم جدی برنامه فضایی سپاه بر استفاده از پرتابگر سوخت جامد قرار گرفت.

برای اولین بار پس از شهادت حاج حسن طهرانی مقدم خبر از برنامه فضایی سپاه بر اساس پیشران سوخت جامد منتشر شد. از آن پس تنها به اعلام به نتیجه رسیدن پروژه آخر این شهید اکتفا شد.

در اوائل دهه 1390 و پس از شهادت ایشان گفته شد که هدف نهایی تیم شهید طهرانی مقدم و برنامه فضایی سپاه توسعه ماهواره‌بر چهار مرحله ای قائم با قطر 3.5 متر و ارتفاع 20 متر در مرحله اول بوده که ماهواره ها را در مدار پارکینگ 1000 کیلومتری قرار دهد. از ابعاد مراحل بعدی این ماهواره‌بر اطلاعاتی منتشر نشده است اما اعلام شده بود که این مراحل به صورت جداگانه آزمایش شده است. با تزریق ماهواره ها در این مدار و سپس تغییر مدار توسط پیشران خود ماهواره امکان قرارگیری ماهواره در مدارهای بسیار بالاتر تا 36000 کیلومتر که مدار زمین آهنگ است وجود دارد.

تصویری از شهید طهرانی مقدم در کنار یکی از مراحل ماهواره‌بر سوخت جامد قائم

مقایسه ابعاد مرحله اول قائم با سیمرغ و سفیر

با تغییر دولت و رویکردهای غرب گرایانه و مذاکرات با آنها، یکی از بخش هایی که بیشترین ضربه را دریافت کرد، برنامه فضایی کشور بود. مثلا آزمایش ماهواره‌بر سیمرغ با تأخیرهای سیاسی در سال 95 انجام شد. سپاه نیز با توجه به رویکرد موجود و مصلحت کلان کشور، برنامه فضایی خود را ناچاراً تا مدتی کم رنگ کرد اما پس از مشخص شدن ضعف در بدنه تصمیم گیران سیاسی که حتی به عنوان نمونه به پائین آورده شدن ماهواره‌بر آماده پرتاب از سکو با تشر طرف غربی نیز منجر شد سپاه تصمیم گرفت برای معطل نماندن نیازهای فراوان بخش های دفاعی به فناوری های فضاپایه، برنامه فضایی خود را وارد فاز عملیاتی کند.

لازم به ذکر است تأخیرهای چند ساله در برنامه فضایی ملی سبب شد تا در صورت رفع مشکلات فنی، این برنامه تا مدتها تنها در تلاش برای رفع نیازهای عمومی کشور از جمله کشاورزی، بلایای طبیعی، مخابرات و ... باشد. در حالی که رفع نیازهای نظامی خود ظرفیت بالایی از برنامه پرتاب های فضایی را می طلبد. در مسیر توسعه ماهواره های نظامی نیز قطعاً نیاز به چندین آزمایش برای فناوری های مربوطه وجود دارد و این خود نیازمند پرتاب های متعدد است.

در تابستان سال 1398 ماهواره های غربی تصاویر متعددی از آزمایش پیشران های سوخت جامد در محوطه آزمایش پایگاه ثبت شده فضایی سپاه منتشر نمودند. این امر نشان می داد که سپاه در حال ورود به مرحله بسیار مهمی از آماده سازی پرتابگر فضایی سوخت جامد خود است که این آزمایش ها را به انجام می رساند.

تصاویر ماهواره ای از مرکز فضایی سپاه و اثرات آزمایش پیشران سوخت جامد روی زمین (سمت راست تصویر)

با گذشت چند ماه از آزمایش های فوق خبر اجرای یک پرتاب عملیاتی با ماهواره‌بر سه مرحله ای "قاصد" که توسط متخصصان فضایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در نیروی هوافضا ساخته شده و یکی از پرتابگرهای فضایی توسعه یافته در این مجموعه است اعلام شد.

خبر قراردهی موفق اولین ماهواره نظامی کشور به نام "نور" در مدار با استفاده از ماهواره‌بر قاصد، در روز چهارشنبه، سوم اردیبهشت و در ایام تصویب اساسنامه و تأسیس سپاه پاسداران منتشر شد که سبب افزایش روحیه خودباوری و غرور ملی در ایران و سایر کشورهای دوست در خواهد شد.

ماهواره‌بر قاصد ساخت نیروی هوافضای سپاه

این پرتاب از پایگاه پرتاب فضایی سپاه در منطقه شاهرود و در کویر مرکزی ایران به انجام رسید. پایگاهی که سالها پیش آماده شده بود تا پرتابگرهای فضایی سنگین سپاه از جمله ماهواره‌بر قائم از آن به فضا پرتاب شود.

ماهواره‌بر قاصد اولین پرتابگر سه مرحله ای آزمایش شده در کشور است. هنوز جزئیاتی از ابعاد و تناژ و قابلیت های فنی آن اعلام نشده اما همین تصاویر منتشر شده نشان می دهد که سپاه مسیر توسعه پرتابگرهای فضایی خود را با تنوع مورد نیاز پیگیری کرده است.

تصویر ماهواره ای از پایگاه پرتاب فضایی سپاه در کویر مرکزی ایران

محوطه پرتاب در پایگاه فضایی سپاه

چندی پیش و در دهه فجر انقلاب اسلامی در سال 1398 بود که با رونمایی از پیشران فضایی سوخت جامد سلمان که دارای نازل متحرک بود، نیروی هوافضای سپاه از توان عملیاتی خود برای هدایت بهتر و کارامدتر پیشران های فضایی در خارج از جو پرده برداشت. این پیشران به واسطه نازل (خروجی) متحرک با بهره وری بالاتری امکان تغییر و اصلاح مسیر را در خارج از جو دارد. احتمال دارد که از پیشران سلمان در مراحل بالایی ماهواره‌بر قاصد استفاده شده باشد.

پیشران فضایی سلمان با خروجی متحرک

تصویری از آزمایش زمینی پیشران سلمان

همچنین فناوری بدنه های مواد مرکب غیر فلزی و بسیار سبک ساخت سپاه که همزمان با پیشران سلمان رونمایی شد نیز ممکن است در ماهواره‌بر قاصد مورد استفاده قرار گرفته باشد. این فناوری به کاهش وزن قابل توجه ماهواره‌بر و در نتیجه افزایش وزن محموله قابل حمل توسط آن کمک می کند.

مداری که ماهواره نور در آن قرار گرفته است، 425 کیلومتر اعلام شده که احتمالاً مدار دایروی است یعنی در تمام مدت حرکت، ماهواره ارتفاع ثابتی نسبت به زمین خواهد داشت. پیش از این ماهواره های امید، رصد، نوید و فجر در مدار بیضوی 250 در 375 کیلومتر قرار گرفته بودند. در این نوع مدار، ماهواره روی یک مسیر بیضوی به دور زمین گردش می کند در نتیجه در طی حرکت خود در کمترین فاصله 250 کیلومتر و بیشترین فاصله 375 کیلومتر در حال جابجایی است. همین عبور از ارتفاعات کمتر سبب کاهش عمر مداری ماهواره می شود به طوری که تمام چهار ماهواره فوق طول عمر 3 ماه یا کمتر داشتند.

ماهواره های پیام امیرکبیر و ظفر علم و صنعت نیز برای مدار دایروی بالای 500 کیلومتری هدف گذاری شده بودند که هر دو در مرحله آخر با عدم دریافت سرعت کافی، موفق به قرارگیری صحیح در مدار نشدند. عمر مداری ماهواره ها در این ارتفاع در حدود 5 سال است یعنی اگر تجهیزات نصب شده در ماهواره ها، دوام کافی داشته باشد، نهایتاً تا 5 سال قابل خدمات رسانی است. در مدار حدود 425 تا 450 کیلومتری که ماهواره نور در آن قرار گرفته است، عمر مداری در حدود نهایتاً 3 سال قابل تخمین است. امری که البته باز هم به واسطه عمر تجهیزات نصب شده به عمر عملیاتی منجر می شود.

بخش عمده نیازهای فضاپایه نظامی شامل رصد تصویری با دید مرئی و حرارتی و رصد راداری سطح زمین، مخابرات امن و رله ارتباطات بین واحدهای مختلف سطحی و هوایی و مراکز فرماندهی و نیز کمک به موقعیت یابی برای ادوات و تسلیحات است. به جز مورد آخر که نیازمند منظومه پرتعدادی از ماهواره ها است و قطعاً در برنامه کوتاه مدت نظامی کشور قرار ندارد، سایر نیازها شامل سنجشی و مخابراتی در دستور کار توسعه ماهواره های نظامی کشور برای چند سال آینده قرار دارد.

پیش بینی می‌شود مراحل توسعه برنامه فضایی کشور در بخش ماهواره های نظامی با پرتاب امروز، با سرعت بیشتری به پیش برد. این برنامه برای رفع نیازهای عملیاتی، مهم و به تأخیر افتاده در نیروهای مسلح شامل سپاه، ارتش و سایر نیروها یا ارگان های علاقمند به استفاده از خدمات فضایی در امور حساس دفاعی و امنیتی مورد بهره برداری قرار خواهد گرفت.