برجام در کشاکش موافقان و مخالفان خروج آمریکا

پایگاه رهنما  به نقل از اندیشکده راهبردی تبیین، در هفته‌ها و روزهای منتهی به ۲۲ اردیبهشت که موعد تصمیم دولت ایالات‌متحده آمریکا در مورد پایبندی یا عدم پایبندی به توافق هسته‌ای است، موافقان و مخالفان خروج آمریکا از برجام از هر طرف وارد عمل شده‌اند تا در جهت مطلوب خود بر تصمیم رئیس‌جمهور آمریکا در مورد پایبندی یا عدم پایبندی – حداقل ظاهری – به برجام تأثیر گذارند. در این رابطه دو سؤال مطرح می‌شود. «یکی اینکه چرا خروج یا عدم خروج آمریکا از برجام مهم است؟» و دیگری؛ «در کشاکش نیروهای موافق و مخالف خروج آمریکا از برجام کفه کدام طرف در ترازوی معادلات برجامی سنگین‌تر است؟» پاسخ به سؤال اخیر تا حدود بسیار زیادی خواهد توانست یک پیش‌بینی مناسب از سرنوشت توافق هسته‌ای طی دو هفته آتی ارائه دهد.

بزرگ‌ترین خواسته ایران در مذاکرات برجامی و انعقاد توافق هسته‌ای، رفع تحریم‌هایی بود که از سوی شورای امنیت، اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده آمریکا وضع شده بودند.

خروج آمریکا از برجام مهم است؟

خروج آمریکا از برجام مهم است. این اهمیت به سه دلیل عمده برمی‌گردد. اولین دلیل به خاصیت و کارکرد توافق هسته‌ای از منظر ایران مربوط می‌شود. بزرگ‌ترین خواسته ایران در مذاکرات برجامی و انعقاد توافق هسته‌ای، رفع تحریم‌هایی بود که از سوی شورای امنیت، اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده آمریکا وضع شده بودند.[۱] خروج دولت آمریکا از برجام که مساوی با عدم تمدید تعلیق تحریم‌های هسته‌ای است[۲]، امکان انتفاع ایران از توافق هسته‌ای در حداقلی‌ترین سطوح ممکن را نیز از بین می‌برد. این حقیقت باعث می‌شود که خروج آمریکا از برجام ایران را با طیفی از سناریوهای واکنشی مواجه کند که نتیجه آن‌ها نه‌تنها «خروج از برجام»، بلکه «خروج از پیمان عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای» (ان. پی. تی.) است.[۳] اینکه جمهوری اسلامی ایران به خروج از ان. پی. تی. به‌عنوان یکی از گزینه‌های پیش رو در صورت خروج آمریکا از برجام فکر می‌کند، نشانی بر اهمیت تصمیم آتی ترامپ در مورد برجام است.

شدیدترین واکنش ایران نسبت به خروج آمریکا از برجام که خروج از ان. پی. تی. است، اروپایی‌ها را به‌شدت نگران می‌کند. چراکه در صورت خروج از پیمان عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای، تمامی محدودیت‌های بین‌المللی که بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران اعمال شده است، بی‌اعتبار می‌شوند.

دلیل دیگر اهمیت خروج آمریکا از برجام به اروپایی‌ها بازمی‌گردد. بازیگران کلیدی اروپا (انگلستان، فرانسه و آلمان) نگرانی عمیقی نسبت به تصمیم ترامپ در مورد برجام دارند. واکنش ایران به خروج آمریکا از برجام هسته اصلی این نگرانی است. شدیدترین واکنش ایران نسبت به خروج آمریکا از برجام که خروج از ان. پی. تی. است، اروپایی‌ها را به‌شدت نگران می‌کند. چراکه در صورت خروج از پیمان عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای، تمامی محدودیت‌های بین‌المللی که بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران اعمال شده است، بی‌اعتبار می‌شوند. در این صورت حتی تعهد بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران برای اجتناب از دستیابی به بمب اتمی نیز از بین می‌رود. این موضوع باعث می‌شود تا برجام به بهترین گزینه جهت تحت نظر نگه‌داشتن فعالیت‌های هسته‌ای ایران برای اروپایی‌ها تبدیل شود.[۴]

سومین دلیل نیز به تأثیر خروج آمریکا از برجام بر چندجانبه گرایی بین‌المللی که غرب مورد بهره‌برداری قرار می‌دهد مربوط می‌شود. بی‌اعتنایی ایالات‌متحده به تعهدات و توافقات جمعی مانند برجام، روند چندجانبه گرایی غربی را زیر سؤال می‌برد و از آن اعتبار زدایی می‌کند. برجام توافقی است که درنتیجه تحریم‌های چندجانبه و هماهنگ کشورهای غربی علیه ایران مورد مذاکره و توافق جمعی قرار گرفت. خروج آمریکا از آن، لطمه شدیدی بر کارکردهای بعدی روش کار غرب به‌ویژه در مرود مذاکرات آتی با کره شمالی وارد می‌کند.

بی‌اعتنایی ایالات‌متحده به تعهدات و توافقات جمعی مانند برجام، روند چندجانبه گرایی غربی را زیر سؤال می‌برد و از آن اعتبار زدایی می‌کند.

صف‌آرایی موافقان و مخالفان خروج آمریکا از برجام

با نزدیک شدن به ‌روزهای پایانی موعد تصمیم رئیس‌جمهور ایالات‌متحده آمریکا در مورد تمدید یا عدم تمدید تعلیق تحریم‌های هسته‌ای که وضعیت تعهد این کشور نسبت به برجام را مشخص می‌کند، تحرکات موافقان و مخالفان خروج آمریکا از برجام تأثیر عمده‌ای در تصمیم دونالد ترامپ خواهد داشت. اما درنهایت کدام گروه خواهد توانست نظرات خود را به رئیس‌جمهور آمریکا بقبولاند!؟

دونالد ترامپ نه‌تنها در ایام مبارزات انتخاباتی بلکه به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا به صراحت توافق هسته‌ای را بدترین توافق تاریخ ایالات‌متحده معرفی می‌کند.[۵] و فکر می‌کند که آمریکا باید از آن خارج شود.[۶] هرچند ترامپ در آخرین نوبت تمدید تعلیق تحریم‌های هسته‌ای در دی‌ماه سال گذشته، تعهد آمریکا را به برجام به‌صورت مشروط ادامه داد، اما برآیند تغییراتی که  در تیم امنیت ملی خود ایجاد کرده است، نشان از تمایل او برای قدرت‌یابی تیم مخالفان برجام دارد. بررسی روند تغییرات کاخ سفید نشان می‌دهد اگر ۲۲ اردیبهشت ترامپ تصمیم به عدم تمدید تعلیق تحریم‌ها و خروج از برجام بگیرد، در داخل تیم خود با مخالفت مؤثری مواجه نخواهد شد. چراکه با جایگزینی مایک پمپئو و جان بولتون وزن راست‌گرایان افراطی به ضرر جمهوری خواهان سنتی مانند جیمز متیس وزیر دفاع آمریکا افزایش یافته است.[۷] و تنها عوامل بیرونی هستند که می‌توانند ترامپ را مجاب به تمدید تعلیق تحریم‌های هسته‌ای و ادامه تعهد حقوقی آمریکا به برجام کنند.

بررسی روند تغییرات کاخ سفید نشان می‌دهد اگر 22 اردیبهشت ترامپ تصمیم به عدم تمدید تعلیق تحریم‌ها و خروج از برجام بگیرد، در داخل تیم خود با مخالفت مؤثری مواجه نخواهد شد.

در دیگر سو، مخالفان خروج آمریکا از برجام و استدلال‌هایشان قرار دارد. ایران برجام را یک توافق بین‌المللی و لازم‌الاجرا برای همه طرف‌ها می‌داند و همان‌گونه که پیش‌تر گفته شد، در صورت خروج آمریکا از برجام، حتی خروج از پیمان عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای را نیز در گوشه ذهن مقامات خود دارد. این یکی از ملاحظاتی است که اروپایی‌ها را در صف مخالفان خروج آمریکا از برجام قرار می‌دهد. اما واکنش ایران به اندازه‌ای که برای اروپایی‌ها مهم است، برای آمریکا اهمیت ندارد. دونالد ترامپ و تیم پر از مخالفان ایران او به احتمال زیاد، تأثیر خروج از برجام بر مذاکرات آتی با کره شمالی را مهم‌تر از واکنش احتمالی [و شاید هم بعید] ایران مبنی بر خروج از ان. پی. تی. ارزیابی می‌کنند. چراکه خروج آمریکا از برجام می‌تواند تأثیرات سوء و غیرقابل‌پیش‌بینی در فرایند مذاکرات شبه‌جزیره کره داشته باشد. «فرانک رُز» مدیر بخش کنترل تسلیحات وزارت خارجه آمریکا از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ تأثیرات سوء را این‌طور توصیف می‌کند: «من اگر بجای کره شمالی باشم و ترامپ از توافق هسته‌ای با ایران خارج شود، چرا باید با او توافق کنم؟»[۸]  «باب کورکر» رئیس کمیته روابط خارجی سنای آمریکا هم توافق با کره شمالی را در صورت خروج ترامپ از برجام «خیلی سخت» می‌داند.[۹]

دونالد ترامپ و تیم پر از مخالفان ایران او به احتمال زیاد، تأثیر خروج از برجام بر مذاکرات آتی با کره شمالی را مهم‌تر از واکنش احتمالی [و شاید هم بعید] ایران مبنی بر خروج از ان. پی. تی. ارزیابی می‌کنند.

مؤخره: روزهای آتی را باید روزهای کشاکش بین موافقان و مخالفان خروج آمریکا از برجام دانست. ایران و اروپایی‌ها دلایل خاص خودشان را برای مخالفت با خروج آمریکا از برجام دارند. بازگشت تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا در پی خروج این کشور از برجام، توجیه حضور ایران در توافق را غیرمنطقی می‌کند و حتی گزینه‌هایی مانند خروج از پیمان عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای را نیز در صورت خروج ترامپ از توافق هسته‌ای بررسی می‌کند. اروپایی‌ها نیز با تفکیک مسئله هسته‌ای از دیگر مسائل مرتبط با ایران معتقد هستند در شرایط فعلی برجام بهترین ابزار برای کنترل و محدود کردن فعالیت‌های ایران است. درحالی‌که مقامات اروپایی مانند رئیس‌جمهور فرانسه به‌صورت هم‌زمان ضمن طرفداری از حفظ برجام از ضرورت محدودسازی توان دفاعی موشکی و نقش منطقه‌ای ایران سخن می‌گویند. در دیگر سو ترامپ و تیم مملو از مخالفان ایران و برجام او اشتیاق وافری برای بر هم زدن توافق هسته‌ای در موعد آتی تمدید تعلیق تحریم‌های هسته‌ای دارند. اما مذاکرات آتی که با کره شمالی و رهبر این کشور پیش رو دارند باعث خواهد شد تا احتمالاً کمی بیشتر احتیاط کنند. نتیجه نهایی اینکه تهدیدهای صریح ایران برای خروج از ان. پی. تی در صورت خروج آمریکا از برجام، فعالیت لابی‌های اروپایی‌ها و مجموعه استدلال‌هایشان در مورد کارایی برجام در اعمال محدودیت بر ایران و تعهد آن‌ها برای همکاری جهت محدودسازی توان دفاعی موشکی و سیاست‌های منطقه‌ای ایران، در کنار ملاحظات مربوط به مذاکرات آتی با کره شمالی که برای آمریکایی‌ها بیشترین درجه اهمیت را دارد، باعث می‌شود تا احتمالاً ترامپ دو هفته دیگر تحریم‌های هسته‌ای مربوط به ایران را بار دیگر تمدید کند.

پی‌نوشت‌ها و ارجاعات

[۱] سید عباس عراقچی معاون حقوقی و بین‌الملل وقت وزیر امور خارجه، گفتگو در برنامه جهان‌آرا منتشرشده توسط خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، ۹ بهمن ۱۳۹۶، قابل بازیابی در آدرس زیر:

http://www.irna.ir/fa/News/82812943

[۲]  نامدار وندایی سالار، « بازگشت تحریم‌های هسته‌ای یا ماندن در برجام؛ مسئله کدام است؟»، اندیشکده راهبردی تبیین، ۲۸ فروردین ۱۳۹۷، قابل بازیابی در آدرس زیر: 

http://tabyincenter.ir/25552

[۳]  محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه، تشریح گزینه‌های پیش روی ایران در صورت خروج ترامپ از برجام در مصاحبه با نیویورکر،۳ اردیبهشت ۱۳۹۷، قابل بازیابی در آدرس زیر:

https://www.newyorker.com/news/news-desk/the-scramble-to-salvage-the-iran-nuclear-deal?mbid=social_twitter

[۴] “France’s Macron Says He Has No ‘Plan B’ for Iran Nuclear Deal.” Reuters, Thomson Reuters, 22 Apr. 2018, www.reuters.com/article/us-usa-france/frances-macron-says-he-has-no-plan-b-for-iran-nuclear-deal-idUSKBN1HT0MB.

[۵] “Donald Trump Slams Iran Deal, Calls It the Worst Agreement Ever Negotiated by US.” Firstpost, 6 Feb. 2017, www.firstpost.com/world/donald-trump-slams-iran-deal-calls-it-the-worst-agreement-ever-negotiated-by-us-3268358.html.

[۶] “Trump Answers Questions on Rex Tillerson and Mike Pompeo: Full Transcript.” NEW YORK TIMES, ۱۳ Mar. 2018, www.nytimes.com/2018/03/13/us/politics/trump-pompeo-tillerson.html.

[۷]   نامدار وندایی سالار، « برآیند تغییرات در کاخ سفید؛ همه‌چیز برای خروج از برجام مهیا می‌شود؟»، اندیشکده راهبردی تبیین، ۲۰ فروردین ۱۳۹۷، قابل بازیابی در آدرس زیر:

http://tabyincenter.ir/25435

[۸] Ward, Alex. “Why Killing the Iran Deal Makes Trump’s North Korea Talks Much, Much Harder.” Vox, Vox, 26 Mar. 2018, www.vox.com/2018/3/26/17147604/trump-iran-north-korea-kim-summit.

[۹] Kheel, Rebecca. “Corker: Scrapping Iran Deal Could Make North Korea ‘More Difficult’.” TheHill, ۹ Jan. 2018, thehill.com/policy/defense/368181-corker-scrapping-iran-deal-could-make-north-korea-more-difficult.

منبع:اندیشکده راهبردی تبیین