شایعه‌سازی و راه مقابله با آن

این روز‌ها شایعات مختلفی فضای مجازی را پرکرده است؛ خبر‌هایی بدون منبع موثق در مورد گرانی کالا‌های مختلف که به‌سرعت در فضای مجازی دست‌به‌دست می‌شود. بنزین قراراست بعد عید گران شود، گوجه کمیاب شد، فلان دارو دیگر وارد نمی‌شود، گرانی خودرو در راه است و هزاران خبر و شایعه دیگر که توسط گروه‌ها و جریان‌های مختلف ساخته می‌شود و در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود. اگرچه این شایعات در ابتدا بامنظور و هدف مشخص توسط عده‌ای معدود طراحی و ساخته می‌شود؛ اما مردم نیز در انتشار گسترده آن در شبکه‌های اجتماعی دخیل هستند. طبق یافته‌های علمی دروغ شش برابر سریع‌تر از حقیقت در توییتر بازنشر می‌شود.
یقیناً همه‌کسانی که آداب و ضوابط حضور در شبکه‌های اجتماعی را رعایت نمی‌کنند در به وجود آمدن چنین شرایطی مقصر هستند؛ و جالب آنکه متضرران اصلی شیوع این شایعات همان مردمی هستند که با نادیده گرفتن اعتبار منبع دست به انتشار و باز ارسال این شایعات زده‌اند؛ اما انتشار این شایعات منفعت چه کسانی را تأمین می‌کند؟ دشمن و جریان برانداز مهم‌ترین گروهی هستند که با ساخت این شایعات به دنبال دامن زدن به هیجانات اقتصادی جامعه و ناامیدی مردم هستند. بعد از ساخت شایعاتی ازاین‌دست، مهم‌ترین توصیه دشمن آن است که مردم را از ترس گرانی و یا تمام شدن موجودی کالا در بازار، ترغیب به خرید بیشتر و ذخیره کردن می‌کنند. در این میان برخی گروه‌ها و جریانات داخلی نیز از این فرصت به سود خود استفاده می‌کنند؛ مثلاً دلال‌ها با ذخیره چند هزار تنی برخی کالا‌ها گروه‌هایی را مأمور شایعه‌سازی در مورد کمبود آن اقلام می‌کنند و بعدازآنکه مردم در سایه کمبود و گرانی کاذب، به رقابت در خرید افتادند، کالا‌های ذخیره‌شده را باقیمتی چند برابر به فروش می‌رسانند. برخی کاسبان نیز برای افزایش فروش خود، مشتری‌ها را تهدید می‌کنند که اگر کالای آن‌ها را نخرند فردا با قیمتی مضاعف مجبور به خرید می‌شوند. نتیجه این امر، برانگیختن احساس حرص و طمع در جامعه، منفعت‌طلبی شخصی، به هم خوردن تعادل طبیعی عرضه و تقاضا در بازار، سودآوری برای دلالان و واسطه-گرها، تورم کاذب و کاهش قدرت خرید مردم است. چندی پیش رهبر معظم انقلاب (مدظله‌العالی) در دیدار با کارگزاران نظام با اشاره به این موضوع فرمودند: «گاهی انسان مشاهده می‌کند به‌صرف شایعه‌ای که مثلاً در فلان شبکه‌ی فضای مجازی یک خبیثی، یک آدم ‏دروغ‌گویی آمده یک‌چیزی را [عنوان کرده]که فلان جنس ممکن است گران بشود، می‌ریزند به خریدن! چه لزومی دارد؟ ‏زیاده‌روی در خرید نشود، به شایعات اعتنا نشود، اسراف نشود. یکجا‌هایی واقعاً اسراف صورت می‌گیرد که نباید انجام ‏بگیرد». در کنار این گاهی نیز شایعه به‌عنوان ابزاری برای ارزیابی اوضاع جامعه و طرز تفکر مردم درباره موردی خاص که نسبت به آن حساسیت وجود دارد منتشر می‌شود. در این شرایط‏ عوامل تبلیغاتی سعی می‌کنند برای دریافت بازخورد نظر گروهی خاص یا حتی افراد جامعه، با انتشار یک موضوع، عکس‌العمل آن‌ها را مورد ارزیابی قرار دهند و سیاست‌های آینده خود را نسبت به طراحی کنند. ‏این شیوه یکی از شیوه‌های جنگ روانی و رسانه‌ای است که امروزه در بازی‌های تبلیغاتی و انتخابی مورداستفاده قرار ‏می‌گیرد. بدین‌وسیله افکار عمومی جامعه در نظرسنجی‌های مختلف که بر مبانی شایعات است محک زده می‌شود. در این روش حتی موضوعات در بدترین، شدیدترین و وخیم‌ترین نوع مطرح می‌شوند تا در صورت بازخورد منفی جامعه، با ‏یک‌قدم عقب‌نشینی وضعیتی مشابه ایجاد شود؛ وضعیتی که در راستا و خدمت همان موضوع مطرح شده است؛ مانند شایعاتی که اخیراً در موردحمله نظامی آمریکا به ایران مطرح شد تا نحوه بازخورد مسئولان و افکار عمومی مردم ایران درباره این تهدید موردسنجش قرار گیرد؛ اما چطور در فضای مجازی شایعه را از واقعیت تشخیص دهیم و به گسترش شایعات دامن نزنیم؟ شایعه، معمولاً یک تلاش جمعی برای تفسیر یک موقعیت مبهم‏، ولی جذاب است. دو شرط «اهمیت» و «ابهام» قانون ‏اصلی شایعه هستند. ‏ شایعه در فضای مجازی ‏همه خصوصیات فضای واقعی را دارد؛ با این ویژگی که سرعت و تعداد انتشار آن بیشتر است. مخاطب و فرستنده نیز ‏یکدیگر را نمی‌بینند و این به تقویت شایعه کمک می‌کند. پرسیدن این سؤالات به کشف شایعه کمک می‌کند: منبع ‏اصلی این پیام کجاست؟ واقعاً چه کسی این حرف را زده؟ آیا فرد اعتبار کافی دارد؟ ذینفعان دخیل در این شایعه چه ‏کسانی هستند و از این آب گل‌آلوده چه ماهی قرار است، بگیرند؟ چرا الآن؟ چرا این حرف؟ و چرا این آدم این حرف را ‏می‌زند؟ امید است با توجه به این سؤالات و افزایش سطح سواد رسانه‌ای خود نقشی پیشگیرانه در انتشار شایعات داشته باشیم.