دردهای «فرهنگ عمومی» و داروهای قرآن

یک سال و یک ماه از پیروزی انقلاب اسلامی مردم ایران گذشته بود که بنیان‌گذار نهضت اسلامی، حضرت امام خمینی (ره) در پیام نوروزی خود خطاب به ملت ایران در نوروز سال ۱۳۵۹، به بیان نکاتی در خصوص اهداف اصلی انقلاب به‌ویژه در حوزه فرهنگ و تربیت مردم و رسالت دانشگاه‌ها در این زمینه پرداختند و مدتی بعد، در دوم اردیبهشت‌ماه همان سال و در دیدار با اقشار مختلف مردم، به‌صورت صریح‌تر از ضرورت تحول در فضای عمومی و فرهنگی دانشگاه‌ها برای همراه شدن با موج انقلابی مردم سخن گفتند. ایشان با اشاره به رگه‌های غرب‌زدگی و شرق زدگی باقیمانده در دانشگاه‌ها این‌طور رهنمود دادند: «دانشگاه‌ها باید تغییر بنیادینى کند و باید از نوساخته بشود که جوانان ما را تربیت کنند به تربیت‌هاى اسلامى. اگر تحصیل علم مى‌کنند، در کنار آن تربیت اسلامى باشد، نه آنکه این‌ها را تربیت کنند به تربیت‌هاى غربى. نه آنکه یک دسته به‌طرف غرب بکشانند جوان‌هاى ما را و یک دسته به‌طرف شرق». این رهنمود حساس و سرنوشت‌ساز، سرآغاز تحولی تاریخی در دانشگاه‌های کشور شد که در تاریخ انقلاب اسلامی، به «انقلاب فرهنگی» معروف شده است؛ درنتیجه این برنامه مدون که تا آذرماه ۱۳۶۱ به طول انجامید، ضمن برقراری برنامه‌های فرهنگی و تربیتی در دانشگاه‌ها، بخش قابل‌توجهی از سرفصل‌ها و محتوای آموزشی رشته‌های مختلف نیز مطابق با روح تعالیم اسلامی و اهداف انقلابی مردم و نیاز‌های جدید مورد بازنگری قرار گرفت و از آن مهم‌تر، زمینه فعالیت اساتید متخصص، متدین و انقلابی که نسبت به انقلاب مردم ایران باورمند باشند، بیش‌ازپیش فراهم شد. این کمترین توقعی بود که از یک انقلابی با صبغه دینی که باهدف تحول و تعالی فرهنگ جامعه برپاشده بود، می‌رفت تا برای پالایش و سالم‌سازی محیط عمومی جامعه به‌ویژه کانون‌های تولید فکر تلاش کند و ضمن باز گذاشتن فضا برای تضارب افکار و رشد جامعه، بستر اصلی مدارس و دانشگاه‌ها را بر مبنای تعالیم الهی و اهداف انقلابی مردمی بنا کند که برای آن اهداف، خون داده‌اند.

بزرگ‌ترین انقلاب قرن و میدان «فرهنگ عمومی»
اگر قرار باشد یکی از مهم‌ترین جلوه‌های «فرهنگ» با همه پیچیدگی‌هایش زیر ذره‌بین انقلاب اسلامی و در بوته نقد و بررسی قرار بگیرد، آن بدون شک «فرهنگ عمومی» خواهد بود. به بیان ساده، «فرهنگ عمومی» همان چیز‌هایی است که هر روز از صبح تا شب در کوچه و خیابان و بازار و اداره می‌بینیم و از دیدن آن، یا خوشحال می‌شویم و لبخند رضایت بر چهره‌مان می‌نشیند و امیدوار می‌شویم، یا ناراحت و دل‌زده می‌شویم و به فکر فرومی‌رویم که «چرا این‌طور؟!». از رفتار‌های عمومی و نحوه مواجهه و صحبتمان با دیگران در محیط‌های عمومی گرفته تا نحوه پوشش و سرووضعمان، از شیوه رانندگی گرفته تا تبلیغات شهری و محیطی و حال و هوای آن‌ها، از نحوه تعامل با همسایه گرفته تا اولویت‌هایی که در زندگی برای خودمان تعریف کرده‌ایم و ده‌ها جلوه دیگر که دیدنش، یا حالمان را خوب و خوش می‌کند یا بد و نچسب. حالا سؤال این است که آن «فرهنگ عمومی» که انقلاب اسلامی به دنبال تحقق آن بوده، چه شاخصه‌هایی دارد؟ اگر قرار باشد برای «فرهنگ عمومی تراز انقلاب اسلامی» مشخصاتی ذکر شود، می‌توان ده‌ها مورد را فهرست کرد، اما به اعتقاد کارشناسان حوزه فرهنگ، می‌توان این ویژگی‌ها را برایش بیان کرد؛ ۱. حسن ظن و رفتار محبت‌آمیز؛ در محیط عمومی موردنظر اسلام و انقلاب اسلامی، روابط آدم‌ها بر مبنای حسن ظن – در عین هوشیاری و کیاست که از ویژگی‌های مؤمن است – و نیز توأم بامحبت و احترام است. ۲. پوشش انسانی برای زن و مرد؛ در فرهنگ عمومی تراز انقلاب اسلامی، حضور در اجتماع برای زن و مرد، فرصتی است برای کار و فعالیت و ساختن خود و اجتماع و نه جلوه‌گری و آلوده کردن محیط به لذت‌جویی بصری و حاشیه آفرینی. در چنین محیطی، نگاه به آدم‌ها، بر مبنای انسانیت و معنویت آن‌هاست و نه جنسیت و جذابیتشان. ۳. احترام به حقوق دیگران؛ یک جامعه دینی در فرهنگ عمومی‌اش باور دارد که حق‌الناس قابل‌چشم‌پوشی نیست و به همین خاطر از تعدی به حقوق همدیگر به‌شدت اجتناب می‌شود. ۴. کمک به تعالی روحی و معنوی یکدیگر؛ در فرهنگ عمومی انقلاب اسلامی، اهالی اجتماع علاوه بر آنکه به دستگیری از مستمندان و رفع نیاز‌های مادی یکدیگر اهتمام دارند، برای رشد دادن یکدیگر و کمک به رشد فکری، روحی و معنوی هم نیز جدیت به خرج می‌دهند و باور دارند که به گفته حضرت امام (ره)، آنچه جامعه را می‌سازد تربیت صحیح است.

قرآن؛ فرصتی برای تحول در «فرهنگ عمومی»
اگر قرار باشد اکسیری برای تحول در «فرهنگ عمومی» و تعالی جامعه در نظر گرفته شود، آن اکسیر بدون شک قرآن کریم و آموزش‌های قرآنی است. این روز‌ها که سی و ششمین دوره مسابقات بین‌المللی قرآن کریم در آستانه بهار قرآن ماه رمضان در تهران برگزارشده و حتی برخی هنرمندان مطرح سینما و تلویزیون نیز حضور در این محفل قرآنی را برای خود مغتنم دانسته‌اند، فرصتی است تا بیش‌ازپیش به نقش قرآن در آرامش روحی و معنوی جامعه از یک‌سو و اتحاد و استحکام ساختار اجتماع از سوی دیگر پرداخته شود. شاید این سخنان اخیر احمد نجفی هنرپیشه پیشکسوت سینما قابل‌توجه باشد که گفته بود «آسیب‌های جامعه به دلیل عمل نکردن به قرآن است؛ جامعه مأنوس با قرآن کاهش طلاق و افزایش ازدواج، کاهش جرم و جنایت و افزایش رضایت عمومی را به دنبال دارد. باید پژوهشگران مفاهیم قرآنی را استخراج و فیلم‌سازان را در این زمینه یاری کنند». به گفته امام راحل (ره)، «اگر قرآن نبود، باب معرفت الله الی‌الابد بسته بود» و همین تلنگر کافی است تا درد‌های پیدا و پنهان امروز اجتماع و فرهنگ عمومی را در قرآن بجوییم.