ایران؛ موفق‌تر از ترکیه در فقرزدایی و رشد علمی

امروز که در آستانه‌ی جشن شکوهمند چهل‌سالگی انقلاب اسلامی ایران هستیم، مروری بر عملکرد اقتصادی ۴ دهه‌ی گذشته می‌تواند از طریق افزایش خودآگاهی عمومی، سرعت حرکت به سمت پیشرفت را دو چندان سازد. به همین خاطر در همین ستون، در شماره‌های قبل عملکرد بی‌نظری اقتصادی جمهوری اسلامی بر اساس بررسی روند‌های شاخص‌های کلان اقتصادی (نظیر درآمد سرانه، نابرابری، فقر، توسعه‌ی انسانی و ...) مرور کردیم. حال ممکن است این‌طور به ذهن برسد که این پیشرفت‌ها ناشی از پیشرفت اقتصاد جهانی است؛ بنابراین برای روشن شدن این حقیقت که درصد بالایی از پیشرفت‌های اقتصادی پس از انقلاب، درون‌زا بوده و ناشی از همت ملت ایران است، به مقایسه‌ی اقتصاد ایران با کشور‌های مشابه می‌پردازیم. در این یادداشت، با بررسی اقتصاد ترکیه در می‌یابیم که ایران در رشد علمی و فقرزدایی، بسیار بهتر از ترکیه عمل کرده است. بر اساس آمار‌های صندوق بین‌المللی پول، در ابتدای انقلاب تولید ناخالص داخلی ایران و ترکیه تقریباً برابر و معادل ۹۷ میلیارد دلار بود. در دهه‌ی نخست انقلاب علیرغم اینکه ایران در شرایط جنگی قرار داشت، سرعت رشد اقتصادی کشورمان بسیار بیش از ترکیه بود؛ به طوری که در پایان جنگ تحمیلی تولید ناخالص داخلی ایران ۵۷۵ میلیارد دلار بود، ولی توکیه توانسته بود درآمد ملی خود را تنها به ۲۰۷ میلیارد دلار برساند. با پایان جنگ و روی کار آمدن دولت سازندگی، اما داستان تغییر کرد. ترکیه همچنان به رشد آرام خود ادامه داد، اما تولید ناخالص داخلی ایران افت جدی داشت و حوالی سال‌های ۱۳۷۱ و ۱۳۷۲ درآمد ملی ما به ۴۹ میلیارد دلار سقوط کرد. این روند تا سال ۱۳۷۸ ادامه داشت و در این سال‌ها درآمد ملی ترکیه از ایران بیش‌تر بود. علت این عقب افتادن از ترکیه در حقیقت اشتباه استراتژیک دولت سازندگی بود. این دولت با اعتماد به برنامه‌های پیشنهادی از سوی صندوق بین‌المللی پول و اجرای کور برنامه‌های تعدیل ساختاری بحران بدهی‌های خارجی را رقم زد که در سقوط اقتصاد ایران بسیار موثر بود. از سال ۱۳۷۸ تا سال ۱۳۸۰ تولید ناخالص داخلی ایران از ترکیه بیشتر بود، اما در سال ۱۳۸۰ مجدداً ترکیه توانست از اقتصاد ایران پیشی بگیرد. از سال ۱۳۸۰ اقتصاد ترکیه رشد خوبی را شاهد بود. اقتصاد ایران نیز از سال ۱۳۸۱ تا سال ۱۳۹۰ توانست رشدی مشابه رشد اقتصادی ترکیه را شاهد باشد و ایرانی‌ها در این سال‌ها اجازه ندادند این رقیب همسایه، فاصله‌اش را با ایران چندان زیاد کند. از سال ۱۳۹۰، اما با تشدید تحریم‌های ظالمانه علیه ایران، ورق در کشورمان برگشت و با رکود مواجه شدیم. مدت کوتاهی پس از برجام با رشد اندک مواجه بودیم، ولی مجدداً با خروج امریکا از برجام رکود به اقتصاد ایران بازگشت. علت این‌حجم از آسیب‌پذیری اقتصاد ایران از تحریم‌ها نیز چیزی نیست، جز وابستگی بیش از حد اقتصاد ایران به نفت. یک تفاوت مهم اقتصاد ترکیه با ایران در غیر نفتی بودن آن‌ها و نفتی بودنِ ماست. همچنین ترکیه با حمایت موثر از تولید پوشاک و برخی صنایع مشابه در کشورش (و جلوگیری از واردات کالا‌هایی که ترک‌ها در آن مزیت داشتند) توانست، به نحوی اقتصاد مقاومتی را اجرا کرده و رشد قابل توجهی در سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۲ داشته باشد. البته این کشور نیز از سال ۱۳۹۲ به بعد با رکود مواجه شد و با تحریم امریکا علیه این کشور، این رکود شدت نیز یافت، اما، چون در آن ۱۲ سال توانسته بودند با اقتصاد ایران فاصله بگیرند، هنوز تولید ناخالص داخلی در ایران از ترکیه فراتر نرفته است. با این وجود داستانِ نابرابری و فقر در این دو کشور متفاوت است. بر اساس گزارش «ناظر اقتصادی ایران: به سوی هم‌پیوندی مجدد» که از سوی بانک جهانی در سال ۲۰۱۵ ارائه شد، نابرابری در اقتصاد ایران در حوالی سال ۱۳۹۱، ۳۴‌درصد بود. در حالی که در همین سال‌ها نابرابری در اقتصاد ترکیه ۴۰‌درصد ارزیابی شده است. این یعنی به تعبیری عدالت اقتصادی در ایران، ۶‌درصد بیش از ترکیه است. نرخ فقر مطلق نیز در همین سال‌ها در ایران در حالی ۹.۵‌درصد گزارش شده است که ترکیه با فقر مطلق ۱۳ درصدی دست‌و‌پنجه نرم می‌کند؛ بنابراین می‌توان گفت: اگر چه درآمد ملی ترکیه در بخشی از ۴۰ سال گذشته –آن هم به خاطر عدم توجه ایران به سیاست‌های بومی و حمایت از تولیدات غیر نفتی- بیش از ایران بوده است، اما در حوزه‌ی فقر و نابرابری اقتصاد ایران از ترکیه بهتر عمل کرده است. در این میان، مقایسه‌ی سرعت رشد علمی ایران و ترکیه نیز حایز اهمیت است، چرا که بر اساس نظریات جدید رشد اقتصادی، کشور‌هایی که رشد علمی بالاتری دارند در آینده نیز زمینه‌های بیشتری برای رشد اقتصادی دارند. بررسی رشد تولید علم جهان در ۱۵ سال گذشته نشان می‌دهد ترکیه نیز حوالی میانگین رشد جهانی علم سیر کرده است؛ یعنی رشد این کشور تقریباً ۴۹‌درصد بوده است. این در حالی است که در حالی که رشد تولید علم ایران در همین مدت ۲۱۱۶‌درصد بوده است! این پیشرفت علمی حیرت‌آور است و نشان می‌دهد اگر نیروی کار تحصیل‌کرده به درستی در جهت پیشرفت اقتصادی کشور هدایت شوند، در دهه‌های آینده رشد اقتصادی ایران به مراتب بیش از کشوری مانند ترکیه خواهد بود.