پیشرانه‌های اتحاد استراتژیک تهران-مسکو | چشم انداز اتحاد دو همسایه

در ۱۷ ژانویه ۲۰۲۵، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه و مسعود پزشکیان، رئیس جمهور ایران، پیمان جامع همکاری استراتژیک را در مسکو امضا کردند. هدف این توافق تقویت روابط دوجانبه در ۲۰ سال آینده است. این پیمان به عنوان نشانه‌ای از تعمیق همگرایی استراتژیک مورد استقبال دو کشور قرار گرفت و نشان‌دهنده تغییر ماهیت روابط تهران و مسکو از دو کشور در حال تعامل به دو کشور دارای اتحاد استراتژیک است.

در حال حاضر نیز، «عباس عراقچی»، وزیرخارجه ایران در مسکو به سر می‌برد. بنا بر بیانیه وزارت امور خارجه روسیه، عراقچی ظهر چهارشنبه با سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه دیدار و در ارتباط با موضوعات مختلف گفت‌وگو کرد.
 در این بیانیه آمده است:‌ عراقچی و لاوروف در این دیدار درباره مسائل بین‌المللی جاری از جمله موضوع برنامه هسته‌ای ایران به طور کامل مورد بحث کردند و در مورد مسائل منطقه‌ای مورد علاقه طرفین تبادل نظر می‌کنند.

پیشران روابط استراتژیک تهران- مسکو

به طور کلی روابط ایران و روسیه در همه سال‌های گذشته روبه گسترش بوده است. به نظر می‌رسد که نیروی اصلی پیشبرنده مشارکت رو به رشد ایران و روسیه، تنش‌های مشترک دو کشور با غرب است. روابط رو به وخامت روسیه با قدرت‌های غربی، که ابتدا با بحران کریمه در سال ۲۰۱۴ و سپس با جنگ اوکراین در سال ۲۰۲۲ تشدید شد، مسکو را به سمت ایجاد روابط قوی‌تر با کشورهایی سوق داده است که در چالش با نفوذ غرب هستند. ایران نیز با فشارهای مشابهی از سوی غرب روبرو است. تحریم‌های غرب و رویارویی با اسرائیل تنش تهران و غرب را تشدید کرده است. همزمان ایران و روسیه همکاری خود را گسترش داده‌اند و به زمینه‌های مشترکی دست یافته‌اند .

منافع متقابل دو کشور در اتحاد استراتژیک

همکاری رو به رشد تهران و مسکو تحت تأثیر فشارهای سیستماتیک ناشی از تحولات عمده ژئوپلیتیک منطقه‌ای و جهانی در طول دهه گذشته تثبیت شده است. وخامت روابط روسیه با غرب، به ویژه پس از الحاق کریمه در سال ۲۰۱۴ و جنگ ۲۰۲۲ اوکراین، نقش محوری در تغییر جهت استراتژیک مسکو ایفا کرده است. این رویدادها باعث تحریم‌های بی‌سابقه غرب علیه صادرات انرژی، مؤسسات مالی و دسترسی روسیه به بازارهای جهانی شده است. در پاسخ به این فشارها، مسکو به طور فعالی به دنبال روابط نزدیک‌تر با کشورهای غیرغربی برای کاهش وابستگی اقتصادی خود به سیستم‌های غربی است. تقویت همکاری با ایران، به ویژه با توجه به تجربه تهران در مقابله با تحریم‌های غرب به یکی از مؤلفه‌های کلیدی استراتژی روسیه در روابط با ایران تبدیل شده است.

همزمان فشارهای طولانی مدت غرب بر اقتصاد ایران، تهران را به سمت چرخش به سوی شرق سوق داده و ایران روابط خود را با روسیه و چین برای تأمین حمایت اقتصادی و سیاسی تقویت کرده است. مشارکت گسترده ایران در سازمان‌های چندجانبه مانند سازمان همکاری شانگهای (SCO) و بریکس نشان‌دهنده تغییر استراتژی ایران با نگاه به سوی شرق است و تا سال 2025، تهران به عضویت کامل هر دو سازمان درآمد. تهران، روسیه و چین را به عنوان بازیگران کلیدی در نظم جهانی چندقطبی در حال ظهور می‌بیند و تقویت روابط با آنها را در سطوح دوجانبه و چندجانبه در اولویت قرار داده است.

حوزه نظامی، کلید سرنوشت ساز تقویت روابط

علاقه روسیه به پهپادهای ایرانی یکی از عوامل تعیین کننده در روابط تهران-مسکو طی چند سال گذشته به شمار می‌رود و روسیه طی چند سال گذشته برای تهیه و تولید مشترک پهپادها به ایران روی آورده است. طبق گزارش‌ها، روسیه همکاری خود را با ایران در زمینه فناوری نظامی، اشتراک‌گذاری اطلاعات و پشتیبانی فنی گسترش داده است. مسکو همچنین همکاری دفاعی و نظامی ایران با متحدان سنتی روسیه، مانند بلاروس و تاجیکستان، را تسهیل کرده و این همکاری را بیش از پیش تقویت کرده است .

نقطه عطف جنگ غزه

جنگ غزه همچنین محرک مهمی برای تقویت روابط ایران و روسیه بوده است. از دیدگاه تهران، این درگیری فراتر از یک اختلاف منطقه‌ای است و اقدامات تهاجمی اسرائیل در غزه و فراتر از آن، منعکس کننده دستور کار غرب، به ویژه به رهبری آمریکا برای تغییر شکل نظم منطقه‌ای خاورمیانه است.

همزمان انتقاد فزاینده و صریح روسیه از جنگ علیه غزه با روایت ایران همسو شده و همکاری آنها را بیش از پیش تقویت کرده است. از همان آغاز جنگ علیه غزه، مسکو از درخواست‌ها برای آتش‌بس حمایت کرد و با قطعنامه‌های مورد حمایت غرب که بدون قید و شرط به نفع اسرائیل بود، مخالفت کرد و با موضع دیپلماتیک تهران همسو شد. این جنگ همچنین فرصتی برای روسیه ایجاد کرد تا تعامل خود را با متحدان منطقه‌ای ایران در محور مقاومت، از جمله حزب‌الله در لبنان و انصارالله در یمن گسترش دهد.

همزمان با تجاوزات و تهدیدات رژیم صهیونیستی علیه ایران، روسیه نیز به عنوان شریک اصلی تهران، راه دسترسی ایران به سیستم‌های دفاع هوایی پیشرفته مانند سامانه موشکی زمین به هوای S-400 و جنگنده‌های روسی سوخو Su-35 را همواره کرده است.

همکاری اقتصادی در حال گسترش

هر دو کشور ایران و روسیه همچنین در واکنش به فشارهای اقتصادی و تحریم‌های غرب، همکاری‌های اقتصادی خود را گسترش داده‌اند. تا سال 2022، تجارت دوجانبه ایران و روسیه به حدود 5 میلیارد دلار می‌رسید، اما این میزان اکنون بیشتر شده است.  وزیر انرژی روسیه ماه گذشته اعلام کرد که ‌ در سال ۲۰۲۴ میلادی، حجم مبادلات تجاری بین دو کشور ۱۶.۲ درصد افزایش یافته و به ۴.۸ میلیارد دلار رسیده است.

همکاری دو کشور در اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU)، همراه با پروژه‌های زیرساختی مشترک و ابتکارات انرژی، نیز نشان دهنده عزم تهران و مسکو برای گسترش همکاری‌ها است. کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) بین روسیه، ایران و هند نیز پیوندی حیاتی بین خلیج فارس و شمال اروپا ایجاد کرده و برای افزایش تجارت و اتصال منطقه‌ای و کاهش وابستگی به مسیرهای تجاری غربی در نظر گرفته شده است .

معنای معاهده جامع تهران-مسکو

«معاهده مشارکت جامع استراتژیک بین جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه» که از سوی دو کشور پیگیری می‌شود، منعکس کننده ماهیت در حال تحول روابط ایران و روسیه، از نظر فرصت‌ها و محدودیت‌ها است. این توافق‌نامه 20 ساله، شامل 47 ماده، همکاری در بخش‌های مختلف، از جمله امنیت، انرژی، تجارت و تبادل فرهنگی است. این توافق‌نامه در واقع چارچوبی برای گسترش روابط دوجانبه ایجاد می‌کند و محتوای آن نشان دهنده تلاش هر دو طرف برای تعمیق همکاری در حوزه‌های مختلف است.

در حوزه امنیت، این پیمان بر همکاری در صنایع دفاعی، آموزش نظامی و اشتراک‌گذاری اطلاعات تأکید دارد. همچنین شامل مفادی برای رزمایش‌های نظامی مشترک با هدف افزایش هماهنگی عملیاتی است.

مفاد اقتصادی این پیمان هم ترکیبی از همسویی را نشان می‌دهد. این پیمان از افزایش تجارت دوجانبه حمایت می‌کند، استفاده از ارزهای ملی را به جای دلار آمریکا ترویج می‌دهد و همکاری در بخش‌های زیرساختی و انرژی را برجسته می‌کند. تعهد به افزایش تجارت با ارزهای ملی به وضوح با هدف کاهش وابستگی به سیستم‌های مالی غربی و کاهش تأثیر تحریم‌ها صورت می‌گیرد. در همین ارتباط نیز « لئونید باریسوویچ لوژچکو»، رئیس شورای تجاری روسیه–ایران، به تازگی در نشست مشترک فعالان اقتصادی دو کشور  با تأکید بر عزم مسکو برای توسعه همکاری‌های اقتصادی با تهران گفته است که در حال حاضر بیش از 80 درصد تبادلات تجاری میان دو کشور به ریال و روبل انجام می‌شود و دو طرف در مسیر تسهیل قوانین تجاری و گسترش روابط فناورانه گام برمی‌دارند.

در نهایت، این پیمان نشان‌دهنده‌ی همسویی فزاینده‌ای بین تهران و مسکو است که ناشی از مخالفت مشترک با فشار غرب و منافع اقتصادی و نظامی متقابل است.

چشم انداز روابط دو متحد

عقب‌نشینی از همکاری متقابل ایران و روسیه از سوی دو کشور بسیار بعید است. فشارهای سیستماتیک، از جمله تحریم‌های غرب، تهدیدات نظامی و تلاش‌های گسترده‌تر برای به حاشیه راندن هر دو کشور، پایه و اساس محکمی برای ادامه همکاری فراهم می‌کند. علاوه بر این، تلاش‌های اخیر برای نهادینه کردن روابط آنها، مانند پیمان همکاری استراتژیک ۲۰۲۵ و مشارکت آنها در مجامع چندجانبه، درجه‌ای از وابستگی متقابل ساختاری را تقویت کرده است. به این ترتیب، حتی اگر گشایش‌های دیپلماتیک با غرب پدیدار شود، بعید است که هیچ یک از دو کشور به طور کامل رابطه خود را با دیگری رها کنند. در عوض، همکاری آنها ممکن است به سمت یک ترتیبات انعطاف‌پذیرتر و معامله‌گرایانه‌تر تغییر کند.

گذشته از همه اینها، جغرافیا و واقعیت‌های استراتژیک همچنان عوامل کلیدی نزدیکی مسکو و تهران خواهند بود. ایران و روسیه به عنوان همسایگانی که از طریق دریای خزر با یکدیگر همسایه هستند، نمی‌توانند ملاحظات منطقه‌ای یکدیگر را نادیده بگیرند. حتی قبل از انقلاب اسلامی ۱۹۷۹، شاه ایران، با وجود اتحاد با بلوک غرب، همواره به دنبال ایجاد تعادل در روابط کشورش با ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی بود.

با نگاهی به آینده، احتمالاً اتحاد رو به رشد بین تهران و مسکو همچنان در طیفی از همکاری‌های تعاملی و هماهنگی استراتژیک ادامه خواهد یافت. در نهایت، مشارکت ایران و روسیه به عنوان الگویی از اتحاد عمل‌گرایانه در چشم‌انداز جهانی در حال تغییر، پابرجاست.