نشست تهران؛ ایران کانون دیپلماسی منطقه‌ای برای ثبات افغانستان

در همین چارچوب، نشست بررسی تحولات افغانستان با حضور نمایندگان کشورهای همسایه و منطقه روز یکشنبه به میزبانی وزارت خارجه ایران برگزار شد. در این نشست نمایندگانی از ایران، پاکستان، چین، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان و روسیه حضور داشتند. کشورهای حاضر در این نشست با توجه به اهمیت کنشگری منطقه برای حل و فصل موضوعات خود، آخرین تحولات افغانستان را مورد بررسی قرار دادند.

سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه ایران در آغاز این اجلاس مهمترین دیدگاه‌های تهران درباره افغانستان و تحولات جنوب آسیا را تشریح کرد. عراقچی گفت که ثبات منطقه تنها در چارچوب همکاری‌های منطقه‌ای و بدون دخالت کشورهای خارجی ممکن است. اسماعیل بقائی، سخنگوی وزارت خارجه نیز هدف از برگزاری این نشست را اجماع‌سازی منطقه‌ای و یافتن راه‌حل‌هایی برای تقویت ثبات و امنیت در محیط پیرامونی کشورهای منطقه عنوان کرد.

در این نشست شرکت‌کنندگان بر تقویت ثبات در افغانستان تاکید کردند خوستار تقویت همگرایی منطقه‌ای برای حل و فصل چالشهای موجود، استمرار روابط اقتصادی و تجاری با افغانستان، آمادگی برای کمک به افغانستان به منظور مبارزه با تروریسم و قاچاق مواد مخدر، تلاش‌ برای کاهش تنش بین افغانستان و پاکستان شدند. همچنین هیئت‌های مذاکره کننده تصمیم گرفتند تا این نشست مجدداً تشکیل شود و دومین دور آن در ماه مارس آینده در اسلام آباد برگزار شود.

نشست تهران که اولین دور نشست نمایندگان ویژه کشورهای همسایه افغانستان محسوب می‌شود در راستای سلسله نشستهای منطقه‌ای برای کمک به صلح و ثبات در افغانستان از جمله «فرمت مسکو» است که هفتمین دور آن نیز اخیرا و با حضور نمایندگان ویژه و مقامات ارشد افغانستان، هند، ایران، قزاقستان، چین، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان برگزار شد. 

جمهوری اسلامی ایران در بیشتر ابتکارات منطقه‌ای و بین‌المللی درباره افغانستان حضور فعالانه دارد و به دلیل همسایگی با افغانستان بارها میزبان اینگونه نشستها بوده و اکنون نیز می‌کوشد با همکاری شرکای منطقه‌ای به حل مشکلات داخلی این کشور کمک کند.

در طول چهار سال گذشته، این نشستها توانسته‌اند زمینه‌ای برای تبادل نظر و هماهنگی میان کشورهای همسایه فراهم کنند و اقدامات عملی متعددی نیز در این راستا انجام شده است.

این اقدامات بیانگر رویکردی واقع‌بینانه از سوی ایران و سایر کشورها برای جلوگیری از تعمیق ناامنی‌ وبی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی در افغانستان است. ایران و دیگر کشورهای همسایه همواره از تشدید ناامنی و انتقال آن به قلمرو خود نگران هستند و به همین دلیل در نشستهای منطقه‌ای بارها بر اهمیت ثبات افغانستان تأکید کرده‌اند. حضور گروه‌های تروریستی در این کشور نگرانی همسایگان را افزایش می‌دهد، زیرا گسترش ناامنی می‌تواند زمینه قدرت‌گیری این گروه‌ها را فراهم کند و تهدیدی فراتر از مرزها ایجاد نماید.

علاوه‌براین، موج مهاجرت گسترده از افغانستان به کشورهای همسایه، فشارهای اقتصادی و بعضاً تبعات سیاسی و اجتماعی و امنیتی زیادی به این کشورها وارد کرده و یکی از دغدغه‌های اصلی آن‌ها محسوب می‌شود. از اینرو، کشورهای منطقه تلاش می‌کنند با حمایت دیپلماتیک هم امنیت داخلی افغانستان تقویت شود و هم روند مهاجرت کنترل گردد.

ادغام افغانستان در تجارت منطقه‌ای

بحث‌های اقتصادی یکی از محورهای اصلی مذاکرات تهران برای حل مشکلات افغانستان و افزایش سهم این کشور در تجارت منطقه‌ای بود. عراقچی در نشست «همسایگان افغانستان» در این باره گفت که جایگاه ژئواکونومیک افغانستان، آنرا در مرکز شبکه‌های ارتباطی آسیای مرکزی، غرب آسیا و جنوب آسیا قرار می‌دهد، از همین رو ثبات و توسعه افغانستان نه تنها یک ضرورت انسانی بلکه یک الزام راهبردی برای کل منطقه‌است.

  ایران و دیگر همسایگان سعی دارند از ظرفیت‌های ترانزیتی و تجاری افغانستان در راستای ادغام آن در شبکه‌های اقتصادی منطقه‌ای و بین‌المللی، کاهش انزوای سیاسی و کمک به ثبات و توسعه اقتصادی این کشور بهره‌برداری کنند. ادغام افغانستان در کریدورهای منطقه‌ای و شبکه‌های تجاری، فرصتهای گسترده‌ای برای توسعه زیرساخت‌ها، افزایش صادرات و واردات، ایجاد اشتغال و جذب سرمایه‌گذاری فراهم می‌آورد.

علاوه‌براین، مشارکت فعال افغانستان در تجارت منطقه‌ای می‌تواند به کاهش بحران‌های اقتصادی و مهاجرت ناشی از فقر و بیکاری کمک کند و سطح همکاری میان کشورها را افزایش دهد. چنین اقداماتی، در نهایت به تقویت همگرایی منطقه‌ای، افزایش امنیت اقتصادی و پایدارسازی روابط بین کشورهای همسایه و افغانستان منجر خواهد شد و مسیر بازسازی و توسعه پایدار این کشور را هموار می‌کند.

با این حال، علیرغم این تحرکات دیپلماتیک در سطح منطقه، همانگونه که عراقچی نیز تأکید کرده، ریشه اصلی بحران‌های افغانستان را باید در عوامل خارج از منطقه جستجو کرد.

مشکل اصلی افغانستان مداخله خارجی است

اگرچه روی کار آمدن طالبان، افغانستان را وارد فاز جدیدی از بحران‌های سیاسی کرد اما ریشه‌های عمده مشکلات این کشور به اشغالگری بیست ساله آمریکا و متحدانش بازمی‌گردد که آثار و تبعات آن با وجود خروج اشغالگران همچنان محسوس است. این دوره طولانی مداخلات خارجی، ساختارهای اقتصادی و اجتماعی افغانستان را تحت فشار شدید قرار داد و زمینه‌ساز گسترش ناامنی، تروریسم، مواد مخدر، افزایش آوارگی و مهاجرت، از همگسیختگی هویتی و بازداشتن افغانستان از توسعه شد.

به طور مثال یکی از فاکتورهای بازدارنده برای جلوگیری از بازگشت ثبات به افغانستان مربوط به تحریم‌های غرب و بلوکه کردن حدود ۷ میلیارد دلار از دارایی‌های ارزی افغانستان در بانکهای غربی است. اگر آمریکا دارایی‌های بلوکه ‌شده افغانستان را آزاد می‌کرد این اقدام می‌توانست بخش قابل توجهی از مشکلات مالی دولت موقت طالبان از جمله پرداخت حقوق کارمندان، تأمین نیازهای اولیه مردم و احیای زیرساختهای حیاتی را پوشش دهد. به همین منظور، همسایگان افغانستان در نشست تهران بار دیگر خواستار رفع تحریمها و آزادسازی دارایی‌های افغانستان توسط غرب شدند.

کاهش بحرانهای اقتصادی و بهبود رفاه عمومی می‌تواند تأثیر مستقیمی بر کاهش ناامنی داشته باشد و فضای بهتری برای مدیریت داخلی ایجاد کند. نمونه عینی این وضعیت را می‌توان در موج مهاجرت افغانها مشاهده کرد که فقدان چشم‌انداز روشن برای بهبود شرایط اقتصادی، سبب شد تا صدها هزار شهروند افغان به سوی ایران و کشورهای آسیای مرکزی رهسپار شدند. بنابراین بحرانهای مهاجرتی در اصل ناشی از ناامنی اقتصادی و شرایط دشوار معیشتی در افغانستان است و در صورت بهبود وضعیت اقتصادی بخش قابل توجهی از این مشکلات کاهش خواهد یافت و راه برای بازگشت آوارگان از کشورهای همسایه و توقف سیل مهاجرت فراهم می‌کند.

علاوه‌براین، ثبات نسبی اقتصادی و امنیتی، زمینه را برای به رسمیت شناختن دولت موقت طالبان در سطح بین‌المللی نیز فراهم می‌سازد و امکان تعامل دیپلماتیک و همکاری با سایر کشورها را افزایش می‌دهد. از اینرو، این دارایی‌های هنگفت که می‌توانست در شرایط بحرانی بخشی از مشکلات اقتصادی کشور را کاهش دهد عملاً به گروگان گرفته شده تا واشینگتن از این طریق امتیازاتی را از دولت موقت طالبان مطالبه کند.

تقلای واشینگتن برای بازگشت به بگرام

یکی از امتیازاتی که این روزها دولتمردان کاخ سفید در پی گرفتن آن از دولت طالبان هستند بازگشت نیروهای آمریکایی به پایگاه هوایی بگرام است. دونالد ترامپ این پایگاه را «یکی از بزرگترین پایگاه‌های هوایی جهان» توصیف کرده و با ادعای نزدیکی آن به محل ساخت سلاحهای هسته‌ای چین بر اهمیت راهبردی آن تأکید می‌کند.

رهبران طالبان بارها اعلام کرده‌اند که مدیریت هیچ پایگاهی را به قدرتهای خارجی واگذار نخواهند کرد اما واشینگتن اصرار دارد که این پایگاه را در اختیار داشته باشد. هدف آمریکا از این اصرار، حفظ میدان رقابت با چین در افغانستان و استفاده از بگرام به‌ عنوان ابزاری برای اعمال نفوذ، رصد تحرکات رقبا و مدیریت بحرانها از راه دور است.

مداخلات خارجی، چه به شکل اشغال نظامی و چه از طریق فشارهای اقتصادی و سیاسی، افغانستان را از مسیر مدیریت مستقل و بازسازی بازداشته است. به همین دلیل، کشورهای حاضر در نشست تهران با هرگونه تلاش برای حضور نظامی خارجی در افغانستان مخالفت کردند. آنها با تأکید بر اینکه مسبب اصلی وضعیت کنونی افغانستان خود غربیها هستند، از این کشورها خواستند در بازسازی و بهبود شرایط اقتصادی و رفاهی افغانستان همکاری کنند و از تبدیل اقتصاد به اهرم فشار سیاسی خودداری نمایند. 

تجربه نشان داده که هر وقت دست مداخلات خارجی کوتاه شده، دولتهای محلی فرصت ایجاد ثبات داخلی را یافته‌اند و زمینه بازگشت امنیت و آرامش فراهم‌ شده است. در چنین شرایطی، افغانستان می‌تواند مسیر توسعه و آرامش را باز یابد، بدون آنکه عرصه به بازی‌های قدرتهای بزرگ و رقابت‌های فرامرزی تبدیل شود. با این حال، سیاست‌های آمریکا و مداخلات خارجی نه تنها ثبات سیاسی افغانستان را مختل کرده‌ بلکه امنیت و رفاه مردم این کشور را نیز تحت فشار قرار داده‌اند.

آمریکا درحالی قصد بازگشت مجدد به افغانستان را دارد که حضور نظامی دو دهه‌ای‌ این کشور عملاً ساختارهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی این کشور را تخریب کرد. جنگ طولانی‌مدت، تلفات سنگین غیرنظامیان و وابسته شدن نهادهای حکومتی به حمایتهای خارجی، توانایی افغانستان برای ایجاد یک دولت مستقل و کارآمد را به ‌شدت کاهش داد.

بنابراین، بازگشت احتمالی آمریکا به پایگاه بگرام می‌تواند بار دیگر افغانستان را به مسیر ناامنی بازگرداند. تجربه دو دهه حضور نظامی آمریکا نشان داده که حضور نیروهای خارجی نه تنها امنیت به ارمغان نیاورده بلکه زمینه تشدید بحران‌ها و بی‌ثباتی بیشتر را فراهم کرده است. از اینرو، بازگشت آمریکا به ویژه در شرایط رقابت با قدرت‌های منطقه‌ای می‌تواند افغانستان را دوباره به صحنه منازعات ژئوپلیتیکی تبدیل کند و شکاف‌های داخلی را تشدید نماید. در نتیجه، حضور مجدد آمریکا تهدیدی جدی برای ثبات و امنیت پایدار افغانستان خواهد بود.