از انرژی تا ترانزیت؛ سبد متنوع همکاری‌های اقتصادی در سفر پزشکیان به آسیای میانه

رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، در راستای تقویت سیاست «نگاه به شرق» و توسعه همکاری‌های منطقه‌ای، روزهای پنجشنبه و جمعه به ترکمنستان و قزاقستان سفر خواهد کرد. این سفر، ادامه تلاش‌های دولت برای تحکیم روابط سیاسی و اقتصادی با کشورهای همسایه و به‌ویژه جمهوری‌های آسیای مرکزی است؛ منطقه‌ای که به دلیل موقعیت راهبردی و ظرفیت‌های اقتصادی، انرژی و حمل‌ونقل، نقش مهمی در سیاست خارجی ایران دارد.

با توجه به ریل‌گذاری‌های دولت سیزدهم در تعمیق مناسبات با این کشورها، دولت چهاردهم نیز با جدیت این مسیر را دنبال می‌کند و می‌کوشد با بهره‌گیری از فرصت‌های همکاری دوجانبه، جایگاه ایران در منطقه و در ساختار تعاملات آسیای مرکزی را بیش از پیش ارتقا دهد.

اقتصاد در اولویت روابط تهران با عشق آباد

 از آنجا که اقتصاد در دنیای امروزی حرف اول را در تعاملات بین‌المللی می‌زند لذا در محوریت رایزنی‌های دیپلماتیک هیئت بلندپایه ایرانی در قزاقستان و ترکمنستان موضوع تقویت همکاری‌های اقتصادی در صدر برنامه‌ها قرار دارد.

در همین ارتباط، مهدی سنایی معاون سیاسی دفتر رئیس جمهور درباره جزئیات این سفر منطقه‌ای گفت: «سفر به قزاقستان به دعوت رئیس جمهور این کشور انجام می‌پذیرد و یک سفر رسمی دوجانبه است که علاوه‌بر دیدارهای رسمی، بیش از ۱۰ سند همکاری بین دو کشور امضا می‌شود. همچنین در این سفر همایش بزرگ تجاری ایران و قزاقستان و یک نمایشگاه اسناد و رونمایی از چند کتاب درباره تاریخ مشترک دو کشور برگزار خواهد شد».

سنایی در رابطه با سفر پزشکیان به ترکمنستان نیز گفت: «رئیس جمهور برای شرکت در اجلاس صلح و اعتماد به ترکمنستان سفر می‌کند و در این اجلاس سخنرانی خواهند کرد. در این سفر، مسعود پزشکیان با رهبر و رئیس‌جمهور ترکمنستان دیدار و در خصوص موضوعات مختلف روابط دوجانبه از جمله حوزه‌های انرژی، تجارت و ترانزیت گفتگو خواهد کرد. رئیس جمهور همچنین در حاشیه این اجلاس با رؤسای جمهور کشورهای شرکت کننده نیز دیدار می‌کنند».

روابط ایران و ترکمنستان از دیرباز بر پایه همسایگی، تعامل فرهنگی ـ تاریخی و نزدیکی جغرافیایی استوار بوده است. این نزدیکی، مزیت طبیعی برای تبادل کالا، خدمات و سرمایه‌گذاری ایجاد کرده است. ایران می‌تواند کالاهای صنعتی، مصالح ساختمانی، محصولات پتروشیمی، مصالح ساختمانی، محصولات کشاورزی و غذایی و کالاهای مصرفی را با هزینه رقابتی به ترکمنستان صادر کند.

از سوی دیگر ترکمنستان با وجود برخورداری از منابع طبیعی و انرژی قابل توجه، اما در حوزه تأمین نیازمندی‌های داخلی به انواع کالاها و خدمات وابسته است و لذا بازار بالقوه‌ای برای کالاهای ایرانی فراهم می‌کند. بر این اساس، بازار ترکمنستان به ‌عنوان یکی از مقصدهای مهم صادرات غیرنفتی ایران تعریف شده و بخش خصوصی ایران نیز در سالهای اخیر با جدیت در پی بهره‌گیری از این فرصت‌ها بوده است. در سه سال اخیر با تلاش برای تقویت مناسبات تجاری و کاهش موانع صادرات به ترکمنستان، صادرات صنایع غذایی و کالای مصرفی افزایش یافته و سهم ایران در بازار ترکمنستان رشد کرده است. طبق گزارش «کاسپین پست»، در طول سال ۲۰۲۵ صادرات غیرنفتی ایران به ترکمنستان رشدی مجدد داشته است. فقط در سه ماهه اول ۲۰۲۵ ارزش صادرات غیرنفتی به این کشور به حدود ۱۲۵ میلیون دلار رسیده است.

علاوه‌براین، استان‌های مرزی ایران با ترکمنستان، مانند خراسان شمالی، خراسان رضوی و گلستان، با وجود بازارچه‌ها و گمرکات مرزی، ظرفیت بالایی برای توسعه تجارت دارند. ایجاد بازارچه‌های مرزی و تعامل مقامات محلی می‌تواند مبادلات کالا را تسهیل کرده و فرصت‌های شغلی در منطقه ایجاد کند. با توجه به جدیت دو طرف در گسترش همکاری‌ها، انتظار می‌رود این استان‌ها به کانون رشد اقتصادی و توسعه پایدار روابط تجاری بین ایران و ترکمنستان تبدیل شوند.

ترکمنستان بزرگترین شریک تجاری ایران در آسیای مرکزی است و از طرفی این کشور دروازه ورود ایران به آسیای مرکزی به شمار می‌رود و هر چه روابط دو کشور توسعه پیدا کند، مبادلات دو جانبه با سایر کشورهای منطقه نیز متعاقب آن افزایش خواهد یافت.

توسعه روابط اقتصادی با قزاقستان

روابط ایران و قزاقستان نیز در سالهای اخیر روندی رو به رشد داشته است. ایران و قزاقستان به عنوان دو کشور فعال در عرصه اقتصادی و تجاری در منطقه آسیای مرکزی و خلیج فارس، ظرفیت‌ها و فرصت‌های متعددی برای همکاری متقابل دارند که می‌تواند روابط دوجانبه را به سطحی فراتر از تعاملات گذشته ارتقا دهد. این همکاری‌ها نه تنها در حوزه صادرات و واردات کالا بلکه در زمینه سرمایه‌گذاری، توسعه زنجیره ارزش، فناوری‌های صنعتی و لجستیکی نیز قابل بررسی است.

از منظر اقتصادی، قزاقستان به دلیل منابع غنی معدنی، محصولات کشاورزی و مواد خام، بازاری جذاب برای ایران محسوب می‌شود. ایران می‌تواند با صادرات کالاهای صنعتی، پتروشیمی، مصالح ساختمانی، تجهیزات تولیدی و کالاهای مصرفی، نیازهای متنوع بازار قزاقستان را تأمین کند. این کالاها علاوه‌بر تأمین نیاز داخلی قزاقستان می‌توانند در پروژه‌های توسعه‌ای و سرمایه‌گذاری مشترک مورد استفاده قرار گیرند.

در مقابل، قزاقستان نیز ظرفیتهای ویژه‌ای برای تأمین نیازهای ایران دارد. منابع معدنی، تولیدات کشاورزی مانند گندم و جو و مواد اولیه صنعتی می‌توانند بخش مهمی از واردات ایران را تشکیل دهند و در عین حال زمینه همکاری در تولید مشترک و سرمایه‌گذاری‌های صنعتی فراهم شود.

در این میان، توافقات مهمی بین ایران و قزاقستان امضا شده که مسیر همکاری‌های اقتصادی را هموارتر کرده است. از جمله این توافقات می‌توان به امضای نقشه راه همکاری‌های تجاری و سرمایه‌گذاری، تفاهم‌نامه‌های ارتقای تبادل کالا و خدمات، و برنامه‌های مشترک برای توسعه زیرساختهای لجستیکی و حمل‌ونقل اشاره کرد.

دو کشور در قالب‌ سازمان‌های منطقه‌ای از جمله سازمان همکاری اقتصادی (اکو) و همچنین چارچوب‌های چندجانبه آسیای مرکزی همانند اتحادیه اوراسیا، همکاری و رایزنی‌های فعالی داشته‌اند. بنابراین، عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا فرصتی برای افزایش تجارت ترجیحی و گسترش سرمایه‌گذاری‌های مشترک با قزاقستان و دیگر اعضای اتحادیه فراهم کرده است.

بر اساس گزارش‌های رسمی قزاقستان، حجم تجارت میان دو کشور طی یکسال اخیر افزایش چشمگیری یافته و برخی آمارها از تقریبا دو برابر شدن حجم مبادلات نسبت به سالهای قبل حکایت دارد.

بر اساس آمارهای رسمی حجم تجارت دو کشور در سال 2024 به 340 میلیون دلار رسیده که بر اساس هدف گذاری‌های انجام شده قرار است در آینده به مرز 3 میلیارد دلار برسد. این رشد عمدتا ناشی از همکاری‌های گسترده‌تر در بخش کشاورزی، محصولات غذایی فرآوری‌شده و برخی کالاهای صنعتی بوده است.

در ابتدای سال ۲۰۲۵، هیأت‌های اقتصادی دو کشور مجموعه‌ای از توافقات تجاری با ارزشی حدود ۹۲.۸ میلیون دلار امضا کردند. این توافقات شامل توسعه همکاری‌های صنفی، تقویت نقش بخش خصوصی و تسهیل ورود کالاهای قزاقستان به بازار ایران است. از دید کارشناسان، قزاقستان به دلیلی داشتن طولانی‌ترین مرزها در حوزه دریای خزر برای ایران بسیار مهم است، منطقه‌ای امیدوارکننده از نظر لجستیک، روابط اقتصادی و حتی حفاظت از محیط زیست.

ظرفیت کریدورهای ایران برای آسیای مرکزی

آسیای مرکزی به آب‌های آزاد دسترسی ندارد و این محدودیت ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک مزیت نسبی ایران را برای این منطقه افزوده است. در این میان تحولات ژئوپلتیکی سالهای اخیر موجب پررنگ شدن آن نیز شده است. محدودیت‌هایی که تحریم‌های غرب علیه روسیه ایجاد کرده و مانع تعامل مستقیم جمهوری‌های آسیای مرکزی با بازارهای اروپایی شده، یافتن مسیرهای جایگزین برای صادرات کالا به اولویت اصلی سیاست خارجی این کشورها تبدیل شده است. در این میان، ایران به دلیل موقعیت ژئوپلتیکی ویژه، دسترسی به مسیرهای زمینی و دریایی و زیرساخت‌های مناسب ترانزیتی یکی از مطمئن‌ترین و اقتصادی‌ترین راه‌ها برای انتقال کالاهای صادراتی ترکمنستان و قزاقستان چه در بخش انرژی و چه در سایر حوزه‌ها محسوب می‌شود.

در سالهای اخیر، ایران پروژه‌های گسترده‌ای برای تقویت زیرساخت‌های ترانزیتی خود از جمله توسعه کریدور شمال-جنوب، راه‌اندازی و ارتقای خطوط ریلی متصل‌کننده قزاقستان و ترکمنستان به ایران، بهبود و گسترش بنادر جنوبی به ویژه بندر چابهار و نوسازی شبکه حمل‌ونقل در شمال کشور انجام داده است. این اقدامات باعث شده که مسیر ایران نه تنها سریع و امن باشد بلکه شرایطی فراهم آورد تا کشورهای آسیای مرکزی محصور در خشکی، بتوانند کالاهای خود را با کوتاهترین زمان و حداقل هزینه به خلیج فارس و اقیانوس هند منتقل کنند.

سوآپ گازی

سوآپ گازی میان ترکمنستان و ایران در سالهای گذشته به یکی از ستونهای مهم همکاری‌های انرژی بین تهران و عشق‌آباد تبدیل شده است. این همکاری نه تنها نقش راهبردی در تأمین انرژی ایران دارد بلکه امکان بهره‌برداری اقتصادی از ظرفیت‌های ترانزیتی گاز را نیز برای کشور فراهم می‌کند.

در دولت سیزدهم، توافق مهمی میان دو طرف امضا شد که بر اساس آن، ایران سالانه دو میلیارد مترمکعب گاز ترکمنستان را به آذربایجان و از آنجا به ترکیه منتقل می‌کند و بخشی از این گاز نیز به عنوان سهم ایران برای تأمین گاز مورد نیاز مصرفی پنج استان شمالی کشور برداشت می‌شود.

این سازوکار باعث می‌شود که مشکل کمبود گاز در استانهای شمالی و شرقی کشور به شکلی قابل توجه کاهش یابد و همزمان ایران از محل ترانزیت گاز درآمدهای اقتصادی کسب کند. ترکمنستان که یکی از بزرگترین دارندگان منابع گاز در جهان به شمار می‌رود می‌تواند با استفاده از مسیر ایران بخش قابل توجهی از منابع خود را به بازارهای خارجی صادر کند. بنابراین، سوآپ گازی میان ایران و ترکمنستان نه تنها یک همکاری دوجانبه در عرصه انرژی محسوب می‌شود بلکه به عنوان یک ابزار مهم برای تأمین امنیت انرژی، افزایش درآمدهای ترانزیتی و توسعه روابط اقتصادی منطقه‌ای نقش‌آفرینی می‌کند.

ایران این ظرفیت را دارد که گاز ترکمنستان را به کشورهای خلیج فارس منتقل کند و در صورت عملیاتی شدن این امکان در آینده، با انعقاد توافقات مناسب، مسیر انرژی از آسیای مرکزی تا خلیج فارس تقویت خواهد شد و پیوند انرژی منطقه‌ای برقرار می‌شود، امری که می‌تواند علاوه بر تأمین انرژی پایدار، فرصت‌های اقتصادی و ژئوپلیتیکی قابل توجهی برای ایران و کشورهای همسایه ایجاد کند.

از سوی دیگر، صنعت برق نیز یکی از حوزه‌هایی است که می‌تواند به شکل قابل توجهی همکاری‌های انرژی میان ایران و ترکمنستان را تقویت کند. ایران سالهاست بخشی از نیازهای مصرفی خود را از طریق خرید برق از ترکمنستان تأمین می‌کند و طبق گزارش‌های رسمی، میزان خرید برق از این کشور حدود ۱۴۰ مگاوات است که عمدتاً در استانهای شمالی و شرقی ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد. با توجه به افزایش تقاضا و کمبود برق در فصل تابستان، ذخایر نیروگاهی گسترده ترکمنستان نقش مهمی در جبران این کمبود ایفا می‌کند.

به گفته مسئولان صنعت برق ایران، راه‌اندازی خط دوم انتقال برق از ترکمنستان به کشور از سال 1402 باعث کاهش روزانه مصرف حدود یک میلیون لیتر سوخت و کمک به مدیریت مصرف انرژی شده است. این دستاورد نه تنها باعث تأمین پایدار برق داخلی می‌شود بلکه مزیت‌های اقتصادی و زیست‌محیطی قابل توجهی نیز به همراه دارد.

از سوی دیگر، وزارت انرژی ترکمنستان اعلام کرده که قصد دارد تولید برق خود را تا سال ۲۰۳۰ به ۳۵.۵ میلیارد کیلووات ساعت افزایش دهد. این رشد تولید فرصتی مناسب برای ایران فراهم می‌کند تا ضمن تأمین نیازهای داخلی، نقش واسطه‌ای در صادرات مجدد برق به بازارهای منطقه‌ای ایفا کند. ایران می‌تواند مازاد تولید ترکمنستان را به کشورهایی مانند عراق، افغانستان، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان منتقل کند و بدین ترتیب هم برق مورد نیاز خود را تامین کند و هم جایگاه راهبردی خود در بازار برق منطقه‌ای را تقویت نماید.