دورنمای بنزین چند نرخی

 تبیین:

در سال‌های گذشته ایران با راه‌اندازی پالایشگاه‌های جدید و افزایش ظرفیت تولید بنزین توانست نیاز داخلی را تأمین و حتی مازاد آن را صادر کند، اما روند افزایشی تولید پایدار نماند و هم‌زمان مصرف داخلی تحت‌تأثیر عواملی مانند رشد تعداد خودروها، کیفیت پایین پیشرانه‌ها و قیمت ارزان بنزین به‌صورت مداوم افزایش یافت. در حالی که میانگین مصرف روزانه بنزین تا چند سال قبل حدود ۹۰ میلیون لیتر بود، امروز این رقم به بیش از ۱۳۰ میلیون لیتر رسیده و در اوج سفرهای نوروزی ۱۴۰۳ به ۱۶۴ میلیون لیتر نیز افزایش یافت؛ رقمی بی‌سابقه که شکاف قابل‌توجهی میان عرضه و تقاضا ایجاد کرده است. ظرفیت تولید پایه روزانه کشور حدود ۱۰۵ میلیون لیتر است و هر بار انجام تعمیرات اساسی در پالایشگاه‌ها، تولید را کمتر نیز می‌کند. مصرف سی‌ان‌جی که می‌توانست بخشی از فشار بر بنزین را کم کند نیز کاهش یافته و اکنون تنها حدود ۱۶ میلیون لیتر در روز است؛ در حالی که ظرفیت عرضه آن بیش از دو برابر این مقدار برآورد می‌شود. به این ترتیب کشور با ناترازی ۲۸ میلیون لیتری مواجه است که تنها از طریق واردات جبران می‌شود و این وضعیت ایران را از یک صادرکننده به واردکننده بنزین تبدیل کرده است.

·        عوامل ساختاری افزایش مصرف بنزین

افزایش مصرف بنزین در ایران ریشه در چند عامل جدی دارد. ضعف تکنولوژی خودروهای داخلی یکی از مهم‌ترین دلایل است. موتور بسیاری از خودروهای داخلی مبتنی بر فناوری دهه‌های گذشته است و این خودروها نسبت به استاندارد جهانی ۲۰ تا ۳۰ درصد مصرف بنزین بیشتری دارند. سالانه حدود یک میلیون خودرو جدید وارد چرخه استفاده می‌شود که بخش بزرگی از آنها در مقایسه با استانداردهای جهانی از نظر مصرف سوخت بهینه نیستند. کیفیت بنزین نیز همیشه یکنواخت و مطابق استانداردهای یورو۵ نیست و همین تفاوت در اکتان موجب افزایش مصرف و آلایندگی می‌شود. از سوی دیگر حمل‌ونقل عمومی به اندازه کافی توسعه نیافته و همین موضوع باعث شده اتومبیل شخصی همچنان ابزار اصلی سفرهای شهری و بین‌شهری باشد. کاهش جذابیت سی‌ان‌جی به دلیل محدودیت جایگاه‌ها، صف‌های طولانی و مشکلات فنی برخی مخازن نیز وابستگی به بنزین را بیشتر کرده است و در مجموع مجموعه‌ای از عوامل ساختاری سبب رشد مصرف شده‌اند.

 ·        قاچاق سوخت و نقش آن در مصرف پنهان

یکی از عوامل مهم افزایش ظاهری مصرف، قاچاق سوخت است. اختلاف قیمت بنزین در ایران با کشورهای همسایه در برخی موارد به ۲۰ تا ۳۰ برابر می‌رسد و همین اختلاف کالایی مانند بنزین را به یکی از سودآورترین کالاها برای قاچاقچیان تبدیل کرده است. در افغانستان و پاکستان قیمت یک لیتر بنزین تا حدود ۸۰ هزار تومان گزارش می‌شود و این شرایط موجب می‌شود حتی افزایش محدود قیمت در ایران نیز مانع قاچاق نشود. تجربه اجرای کدینگ کارت سوخت در استان‌های شرقی کشور که امکان سوخت‌گیری را تنها با کارت بومی هر منطقه فراهم می‌کرد باعث شد مصرف ثبت‌شده در آن مناطق تا ۲۰ برابر کاهش یابد و این کاهش نشان داد بخش قابل توجهی از مصرف رسمی در واقع مصرف واقعی مردم نبوده بلکه مربوط به شبکه‌های قاچاق بوده است. بنابراین بخشی از رشد مصرف با مسئله قاچاق ارتباط مستقیم دارد و بدون کنترل سختگیرانه شبکه‌های غیررسمی، اصلاح مصرف بنزین دشوار خواهد بود.

·        تجربه‌های پیشین اصلاح قیمت و پیامدهای آن

ایران در دو دهه اخیر دو بار افزایش ناگهانی و جهشی قیمت بنزین را تجربه کرده است. یکی در آذر ۱۳۸۹ در جریان اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها و دیگری در آبان ۱۳۹۸ که پیامدهای گسترده و پیچیده‌ای داشت. اگرچه در هر دو دوره قیمت بنزین چند برابر شد، اما آثار این سیاست‌ها متفاوت بود و به‌ویژه در دوره دوم پیامدهای اجتماعی نشان داد که هرگونه اصلاح قیمت باید همراه با سیاست‌های مکمل، اطلاع‌رسانی شفاف و برنامه‌ریزی دقیق باشد. در سال‌های اخیر نیز افزایش شکاف قیمت بنزین داخلی و نرخ‌های جهانی باعث شده بحث اصلاح قیمت و سهمیه‌بندی دوباره مطرح شود و طرح‌های مختلفی مانند تخصیص سهمیه به فرد به‌جای خودرو، افزایش تدریجی، یا عرضه محدود بنزین با نرخ‌های نزدیک به قیمت‌های منطقه‌ای ارائه شده است.

·        سه‌نرخی شدن بنزین؛ سیاست جدید دولت

اما حالا بر اساس مصوبه هیأت وزیران بنزین از نیمه آذرماه سه‌نرخی می‌شود. سهمیه اول با قیمت ۱۵۰۰ تومان و سهمیه دوم با قیمت ۳۰۰۰ تومان بدون تغییر باقی می‌ماند اما نرخ سوم که مربوط به سوخت‌گیری با کارت اضطراری جایگاه‌هاست ۵۰۰۰ تومان تعیین شده است. این نرخ جدید حدود ۱۰ درصد قیمت خرید بنزین از پالایشگاه است و اگرچه از نرخ فعلی آزاد بیشتر است اما همچنان فاصله زیادی با قیمت‌های منطقه‌ای دارد. در مصوبه جدید سهمیه برخی خودروها حذف شده است. خودروهای نو شماره داخلی، خودروهای وارداتی خارجی، خودروهای مناطق آزاد و خودروهای دولتی به جز آمبولانس‌ها سهمیه ۱۵۰۰ و ۳۰۰۰ تومانی ندارند و این خودروها فقط با نرخ سوم سوخت‌گیری می‌کنند. [C1] همچنین مالکان دارای بیش از یک خودرو تنها برای یک خودرو سهمیه دریافت خواهند کرد و انتخاب خودرو از طریق سامانه اعلامی وزارت نفت انجام می‌شود. دولت همچنین وزارت نفت را مکلف کرده شرایط دوگانه‌سوز کردن خودروها را تسهیل کند و پس از دوگانه‌سوز شدن، سهمیه نرخ دوم این خودروها از ابتدای بهمن به ۵۰ لیتر کاهش می‌یابد. قرار است قیمت نهایی سوخت‌گیری با کارت جایگاه نیز به‌صورت فصلی و بر اساس قیمت خرید بنزین در فصل قبل تعیین شود.

 ·        ضرورت ترکیب سیاست‌های قیمتی و غیرقیمتی

تجربه چند دهه گذشته نشان داده افزایش قیمت به تنهایی قادر به اصلاح مصرف بنزین نیست و تنها اثر مقطعی دارد. با وجود تورم، قیمت افزایش‌یافته پس از مدتی ارزش واقعی خود را از دست می‌دهد و مصرف دوباره بالا می‌رود. بنابراین سیاست‌های اصلاح مصرف باید ترکیبی از اصلاح صنعت خودرو، ارتقای کیفیت سوخت، توسعه سی‌ان‌جی، گسترش حمل‌ونقل عمومی، کنترل قاچاق و نظارت هوشمند باشد. بدون مجموعه‌ای از اصلاحات هماهنگ، وابستگی کشور به واردات بنزین ادامه خواهد یافت و فشار بر بودجه عمومی افزایش پیدا می‌کند.

·        جمع‌بندی

 ایران امروز در یکی از حساس‌ترین دوره‌های مدیریت انرژی قرار دارد. افزایش مصرف، ضعف ساختاری خودروها، کاهش مصرف سوخت‌های جایگزین، تداوم قاچاق و ناترازی قابل توجه میان تولید و مصرف باعث شده سیاست‌های گذشته دیگر پاسخ‌گو نباشند. سیاست بنزین سه‌نرخی، حذف سهمیه برخی خودروها، محدود شدن سهمیه به یک خودرو در هر خانواده و تلاش برای گسترش مصرف سی‌ان‌جی بخشی از برنامه دولت برای مدیریت این ناترازی است اما موفقیت این سیاست‌ها وابسته به اجرای مجموعه‌ای از اقدامات فنی، اقتصادی و نظارتی است. تنها با یک بسته کامل و هماهنگ می‌توان امیدوار بود که مصرف کنترل شود، وابستگی به واردات کاهش یابد و پایداری نظام انرژی کشور بهبود پیدا کند.