آخرین تحولات نظامی سودان پس از سقوط فاشر و سناریوهای پیش‌رو

در روزهای گذشته سقوط شهر استراتژیک «فاشر» در دارفور شمالی، یک تغییر بزرگ در معادلات جنگ سودان ایجاد کرده و موازنه قدرت را به نفع نیروهای واکنش سریع (RSF) برهم زده است. این اتفاق که با کشتار گسترده غیرنظامیان همراه بود، نه تنها آخرین سنگر ارتش در غرب سودان را در هم کوبید، بلکه راه را برای پیشروی به سمت مناطق مرکزی این کشور هموار کرد. برای واکاوی ابعاد این رویداد سرنوشت‌ساز و پیامدهای آن برای آینده سودان، «الوقت» به گفتگو با حمید علیزاده، کارشناس مسائل آفریقا پرداخته است.

نیروهای واکنش سریع چگونه کنترل فاشر را به دست گرفتند؟

علیزاده: در ابتدا باید اشاره کنم به روند تحولات جنگ سودان؛ درگیری میان نیروهای ارتش و نیروهای واکتش سریع پیش از تحولات غزه، یعنی از 26 فروردین 1402 آغاز شد و تا به امروز ادامه داشته است. با وجود پیروزی‌های واکنش سریع در اوایل جنگ و سیطره آنها بر پایتخت و بسیاری از شهرهای مهم سودان؛ نیروهای نظامی ارتش سودان توانستند در 7 فروردین 1403 پایتخت این کشور را باز پس بگیرند و از مهر ماه 1403 تا آبان 1404 پیش‌روی کنند و شهرهای الجزیره، ام درمان، سنار، فاشر و... را یکی پس از دیگری آزاد سازند و نیروهای واکنش سریع را به عقب برانند. در این میان نیروهای ارتش در چند شهر از جمله کادوقلی و دلنج (در ایالت کردفان جنوبی)، الابیض (پایتخت ایالت کردفان شمالی)، فاشر (شمال دارفور) توسط نیروهای شورشی ژنرال حمیدتی محاصره شدند تا اینکه شهر فاشر پس از 18 ماه محاصره سقوط کرد و نیروهای واکنش سریع توانستند در تاریخ 5 آبان 1404 به شهر وارد شوند؛ بنابراین، پازل کنترل بر تمام ایالت‌های دارفور تکمیل شد. این نیروها، مرتکب کشتار 2 هزار نفر از غیرنظامیان و انسان‌های بی‌گناه در شهر فاشر شدند. تحولات سودان اکنون وارد مرحله‌ای شده که تحولات این کشور آفریقایی را باید هر لحظه و هر ساعت سنجید.

نیروهای واکنش سریع برای دستیابی به اهداف خود به حمایت بازیگران خارجی متکی بودند. از سوی دیگر، کشورهای مداخلهگر در امور سودان با دستور کار سیاسی و نظامی روی سقوط فاشر شرط‌بندی کردند و با تکیه بر مزدوران، سلاح‌ها و پهپادها، هزینه سنگینی را متحمل شدند تا این امر محقق شود. علاوه بر این، نیروهای مردمی و ارتش سودان، بیش از 500 روز (18 ماهه) محاصره بودند و از غذا و دارو محروم بودند و همین امر توانایی آنها را برای مقاومت در برابر حملات نیروهای واکنش سریع محدود کرده بود. طی این مدت نیروهای مشترک ارتش و نیروهای متحد آن بیش از ۲۶۷ حمله نیروهای واکنش سریع به این شهر را ناکام گذاشته بودند.

نیروهای شورشی حمیدتی از طریق مثلث لیبی، سودان جنوبی و چاد خط تدارک و پشتیبانی از نیروهای خود را تأمین کرده بودند تا سلاح‌های پیشرفته‌ مانند پهپادها را در اختیار آنها قرار دهند. در مقابل ارتش سودان از نیروهای خود که در محاصره نیروهای واکنش سریع بودند نتوانست پشتیبانی زمینی کند و فقط از طریق هوایی از این نیروها پشتیبانی میکرد که آن هم اخیرا به دلیل توانایی شورشیان در دستیابی به سلاح‌های ضدهوایی مدرن، دشوار شده بود.

انگیزه نیروهای واکنش سریع برای کنترل شهر فاشر چه بود؟ چرا نیروهای شورشی و متحدانش تا این حد مصمم به کنترل فاشر هستند؟

علیزاده: از زمان وقوع درگیری بین ارتش سودان و نیروهای واکنش سریع، فاشر شاهد حملات شدیدی بوده که منجر به ویرانی گسترده و آواره شدن گسترده ساکنان آن شده است. آنچه که موجب شده تا کنترل این شهر برای طرفین مخاصمه اهمیت پیدا کند را میتوان به چهار مورد تقسیم کرد:

از لحاظ تاریخی، شهر فاشر تا قرن 19 پایتخت سلطنت دارفور بود و پس از الحاق این منطقه به سودان در سال ۱۹۱۶، به یک مرکز اداری و نظامی بزرگ تبدیل شد. فرودگاه بین‌المللی آن برای تأمین هوایی و عملیات بشردوستانه مورد استفاده قرار می‌گیرد و از سال ۲۰۰۳ به نقطه کانونی درگیریها تبدیل شده و از نظر نظامی در درگیری‌های جاری سودان از اهمیت زیادی برخوردار است. فاشر آخرین سنگر ارتش در منطقه دارفور محسوب می‌شد، لشکر 6 پیاده نظام ارتش در این شهر مستقر بود. تا اینکه پس از یک سال و نیم محاصره، نیروهای واکنش سریع توانستند کنترل فاشر، مرکز دارفور شمالی در غرب سودان را به دست بگیرند. گزارش‌هایی مبنی بر کشته شدن فرمانده لشکر ششم و دیگران منتشر شده است. سقوط این شهر به این معنی بود که نیروهای واکنش سریع تمام دارفور را تحت کنترل خود درآورده است و راه را برای نیروهای خود هموار کرده تا به سمت کُردفان پیشروی کنند. 

شهر فاشر تقریباً در ۸۰۰ کیلومتری غرب خارطوم واقع شده و به دلیل موقعیت جغرافیایی که دارد، سودان را به لیبی، چاد و جمهوری آفریقای مرکزی متصل می‌کند و به نوعی میتوان گفت این شهر مرکز ثقل سیاسی، نظامی و اقتصادی در غرب سودان به شمار میرود. فاشر با 802 کیلومتر مربع وسعت، یک چهارم جمعیت حدود 6 میلیون نفری منطقه دارفور را (تقریبا یک و نیم میلیون نفر) در خود جای داده است.

علاوه بر اهمیت تاریخی و موقعیت جغرافیایی شهر فاشر، این شهر به نوعی پایتخت اقتصادی دارفور محسوب می‌شود، بزرگترین بازارهای دام، غلات و طلا در این منطقه قرار دارد و فاشر مرکز جمع‌آوری طلا برای معادن جبل عامر و سراف عمرا قرار دارد.

فرماندار منطقه دارفور، مینی آرکو میناوی، درباره انگیزه‌های نیروهای واکنش سریع از ورود به شهر فاشر را اینگونه عنوان کرده بود، هدف اصلی نیروهای واکنش سریع برای ورود به این شهر، انگیزه قومی است، نه سیاسی. در این زمینه، فیصل محمد صالح، وزیر سابق اطلاعات، به روزنامه الشرق الاوسط در نوامبر 2023 یادآور شده بود که نزدیک شدن نیروهای حمیدتی به ایالت دارفور شمالی می‌تواند منجر به هدف قرار دادن قومیت «زغاوة» شود.

پس از سقوط شهر فاشر در سودان، آخرین تحولات نظامی و میدانی را چگونه ارزیابی میکنید؟

علیزاده: کنترل نیروهای واکنش سریع بر فاشر به آنها این امکان را می‌دهد که با امنیت کامل به سمت منطقه کردفان پیشروی کنند. بنابراین، عملیات ارتش در منطقه کردفان دشوارتر خواهد شد زیرا نیروهای واکنش سریع کنترل کامل کردفان غربی را در دست دارند. در کردفان جنوبی، ارتش آزادی‌بخش خلق سودان، متحد نیروهای واکنش سریع، چندین منطقه را در آنجا کنترل می‌کند و مناطق دیگر را محاصره کرده است.

در کردفان شمالی، ساعاتی پس از آنکه نیروهای واکنش سریع کنترل فاشر را به دست گرفتند، حملات خود را به سمت شرق آغاز کردند و به چندین روستا در نزدیکی الابیض، پایتخت کردفان شمالی، نفوذ کردند. این امر محاصره شهر را بیشتر تشدید می‌کند و هرگونه تلاش نیروهای مسلح سودان برای پیشروی به آن سوی شهر را با مشکل مواجه می‌کند. اگر نیروهای واکنش سریع موفق به گسترش کنترل خود در کردفان شمالی شوند، تهدیدات مستقیم به ایالت نیل سفید و ام درمان گسترش خواهد یافت. نیروهای واکنش سریع در تلاشند تا جاده‌های اصلی منتهی به الابیض را قطع کنند تا محاصره را تشدید کنند.

پس از سقوط فاشر، نیروهای واکنش سریع، شهر سوق الجیشی بارا (کردفان شمالی) واقع در ۴۰ کیلومتری شمال الابیض را تصرف کرده‌اند. عملیات به مناطق «ام دم حاج احمد» و «الزریبه» گسترش یافته و این نیروها درگیری‌هایی را با هدف محاصره الابیض از همه طرف آغاز کرده‌اند و تلاش می‌کنند شهرهای الرهد و ام روابه را تصرف کنند. الابیض یک قطب نظامی و لجستیکی کلیدی برای ارتش سودان و سکوی پرتابی برای حملات آن در شمال و غرب کردوفان است. سقوط الابیض، شهری که تقریباً ۶۰۰ کیلومتر با خارطوم فاصله دارد، به نیروهای واکنش سریع مسیری باز به سمت ام درمان، دومین شهر بزرگ پایتخت، می‌دهد - هدفی که بارها توسط رهبران RSF اعلام شده است. الابیض یکی از مهمترین شهرهای سودان، چه از نظر اقتصادی و چه از نظر استراتژیک است. این شهر بزرگترین بازار محصولات کشاورزی و محل تبادل صمغ عربی را در خود جای داده و به عنوان چهارراهی برای تجارت و کشاورزی عمل می‌کند. خط لوله نفت به بندر سودان نیز از آن عبور می‌کند. هیئت سازمان ملل متحد از آن به عنوان پایگاه لجستیکی استفاده کرده است و به عنوان «عروس شن‌ها» شناخته می‌شود.

ستاد کل ارتش سودان گروهی از فرماندهان ارشد را به اتاق عملیات مرکزی در الابیض اعزام کرده که نشان دهنده تغییر در نقشه جنگ است. ارتش هنوز کنترل پایتخت، خارطوم و سه شهر تشکیل دهنده آن و همچنین ایالت‌های شمالی، رود نیل، جزیره، نیل سفید، سنار و نیل آبی را در دست دارد. در کردوفان غربی، تنها لشکر ۲۲ پیاده نظام در بابنوسه تحت کنترل ارتش است که بیش از دو سال تحت محاصره شدید بوده و جمعیت آن به طور کامل آواره شده‌اند.

سپهبد بازنشسته بشیر مکی الباهی، فرمانده کمیته عالی بسیج و مقاومت مردمی در سودان (اللجنة العليا للاستنفار والمقاومة الشعبية بالسودان) پس از وقایع فاشر، بیانیه‌ای صادر کرده و در آن بسیج عمومی و آماده‌باش مردم سودان و افتتاح اردوگاه‌های آموزشی برای تأمین نیازهای نیروهای مسلح جهت انجام عملیات رزمی خود را اعلام کرده است. همچنین این کمیته اعلام کرده است که بسیج رزمندگان در تمام جبهه‌های نبرد ادامه دارد و در این مرحله، هدف کسانی هستند که برای آزادسازی ایالت‌های کردفان و دارفور و تأمین امنیت ایالت شمالی بسیج شده‌اند.

پیامد سقوط فاشر برای سودان و ارتش را چه میدانید و به طور کلی آینده تحولات به چه سمت و سویی میرود؟ 

علیزاده: پس از سقوط شهر فاشر میتوان گفت که ارتش آخرین پایگاه‌ خود در غرب کشور را از دست داده و دارفور به یک منطقه مستقل برای نیروهای پشتیبانی سریع تبدیل شده است. اکنون موازنه قدرتی در میدان بین ارتش و نیروهای پشتیبانی سریع ایجاد شده است. در صورتی که جنگ متوقف نشود، احتمال حملات بیشتر نیروهای پشتیبانی سریع به خارج از دارفور وجود دارد. همچنین کنترل این شهر توسط شورشیان، ممکن است حضور به اصطلاح دولت موازی که نیروهای پشتیبانی سریع اخیراً تشکیل داده‌اند و این منطقه را به عنوان مقر خود انتخاب کرده‌اند، تقویت کند. در نتیجه موقعیت مذاکره آنها را تقویت سازد. بدون شک، این تحول اقتدار دولت مرکزی را تضعیف کرده و تهدید تجزیه کشور را جدی‌تر خواهد ساخت. در صورت تحقق این سناریو، کشور بین نیروهای واکنش سریع مستقر در غرب سودان و دولت مستقر در شرق کشور در پورت‌سودان، مشابه مدل لیبی، تقسیم خواهد شد و در نهایت راه برای تجزیه تدریجی مشابه سودان جنوبی باز میشود.

پس از سقوط فاشر، نقش حمایت‌گری ترکیه، مصر برای بازیابی توان ارتش سودان افزایش خواهد یافت. قاهره حضور نظامی خود را در جنوب در امتداد مرز با سودان تقویت کرده حمایت‌های لجستیکی خود را افزایش داده است. از طرفی دیگر امارات متحده عربی که از نیروهای واکنش سریع حمایت می‌کند و در حال افزایش واردات تسلیحات کاربردی به شورشیان دارفور از طریق لیبی و چاد است.

در سایه تحولات بین‌المللی (جنگ روسیه و اوکراین، تحولات غزه، لبنان، سوریه) بحران سودان به حرب المُنسيّه یا به عبارتی دیگر به جنگ فراموشی سپرده شده بود؛ اما پس از نسل کشی اخیر در شهر فاشر، محکومیت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی علیه نیروهای واکنش سریع شدت گرفت. حتی سناتورهای آمریکایی خواستار قرار گرفتن نیروهای واکنش سریع در فهرست سازمان تروریستی شدند و در اقدامی نادر از امارات متحده عربی به دلیل مداخله در امور سودان انتقاد کردند. نماینده امریکا در سازمان ملل نیز نیروهای واکنش سریع و هم پیمانانشان در سودان را به دلیل ارتکاب نسل کشی نژادی محکوم کردند و خواستار اعمال تحریم‌ها و به روز رسانی فهرست تحریم‌ها شدند. اتحادیه اروپا خشونت قوم‌گرایانه نیروهای واکنش سریع را در سودان محکوم کردند.

در بحبوحه افزایش فشارهای بین‌المللی برای پایان دادن به جنگ سودان، شورای امنیت و دفاع این کشور به ریاست عبدالفتاح البرهان نشستی برگزار کرد تا طرح آمریکا برای آتش‌بس انسانی را بررسی کند. هم‌زمان، دولت سودان در حال مشورت با شرکای منطقه‌ای خود درباره جزئیات این پیشنهاد است که هدف آن توقف درگیری‌ها و آغاز روند سیاسی فراگیر عنوان شده است.

از جمله مواردی که موجب شد نیروهای واکنش سریع بتوانند کنترل فاشر را از ارتش باز پس بگیرند، حمایت کشورهای خارجی از شورشیان سودان بوده است، در این باره توضیح دهید؟

علیزاده: مداخله کشورهای خارجی و نیز دخالت آنها در جهت ادامه و تشدید درگیرها، یکی از معضلات فعلی در سودان است، کشورهای خارجی و بویژه امارات متحده عربی با انتقال مزدوران خارجی، ارسال سلاح‌های مدرن و پهپادها، موازنه قدرت را به نفع نیروهای واکنش سریع تغییر دادند. محمد سراج، سفیر سودان در روسیه درباره تشدید درگیری‌های اخیر در دارفور اظهار داشته است که نیروهای واکنش سریع از مزدوران خارجی (کلمبیایی و اوکراینی) برای تقویت مواضع خود استفاده می‌کنند. به گفته سفیر سودان حدود 400 نظامی سابق کلمبیایی از طریق یک شرکت اماراتی در کلمبیا جذب شده و از طریق امارات و لیبی به سودان فرستاده می‌شوند. آنها در گردان «گرگ‌های صحرا» تحت رهبری نیروهای واکنش سریع ادغام شدهاند. به گفته دولت کلمبیا، این افراد فریب خورده و به آنها وعده حفاظت از تأسیسات نفتی در امارات داده شده بود نه عملیات نظامی در سودان. اوکراین نیز نیروهای ویژ‌ه‌ای را برای جنگیدن در کنار نیروهای واکنش سریع فرستاده است.

وزیر دفاع دولت فدرال سومالی، احمد معلم فقی، اخیرا تأیید کرده است که از طریق فرودگاه شهر بوصاصو در پونتلند سومالی، به طور مداوم مزدورانی به سودان منتقل می‌شوند و سپس به چاد و نیجر پرواز می‌کنند و پس از آن به غرب سودان (نیروهای واکنش سریع) می‌روند.

یکی از دلایلی که موجب شده است بی‌ثباتی در سودان ادامه یابد هم‌مرز بودن بیشتر ایالت‌های این کشور با کشورهای دیگر است. حاشیه سودان با مرزهای خارجی ارتباط دارد و فقط مرکز با مرزهای خارجی ارتباط ندارد. به عبارت دیگر جز الجزیره، خارطوم و شمال کردفان، بقیه ایالتهای سودان با کشورهای دیگر هممرز هستند. سودان با 7 کشور (مصر در شمال، لیبی در شمال غربی، چاد در غرب، جمهوری آفریقای مرکزی در جنوب غربی، سودان جنوبی در جنوب، اتیوپی در جنوب شرقی و اریتره در شرق) هم مرز است. مصر در درگیری بین دو ژنرال از ارتش حمایت می‌کند، چون روابط قدیمی بین مخابرات مصر و مخابرات سودان و ارتش مصر و ارتش سودان وجود دارد. علاوه بر این، رقابتی بین مصر و اتیوپی، به‌خصوص بعد از سقوط البشیر، بوجود آمده اتیوپی‌ از نیروهای واکنش سریع حمایت می‌کنند. اگر گاهی مصر تساهل می‌کند یا عقب می‌نشیند، به این علت است که تحت فشار عربستان و امارات قرار دارد.

کشور مصر همیشه نسبت به انقلاب صلح‌آمیز در سودان و چشم‌انداز یک دولت غیرنظامی در این کشور تردید داشته است. قاهره شکلی از حکومت را در سودان می‌پسندد که شبیه حکومت خودش(رهبری نظامی با چهره‌ای دموکراتیک) باشد. 

 اتیوپی با هدف تقویت نقش منطقه‌ای خود، تلاش کرده که از اوضاع آشفته سودان همواره بهره‌برداری کند. لذا آدیس آبابا با نیروهای آزادی و تغییر همسویی پیدا کرد آن هم در شرایط متزلزلی که پس از سقوط البشیر به وجود آمده بود. بین غیرنظامیان و اجزای نظامی بر سر نحوه اداره کشور اختلاف نظر وجود داشت.ابی احمد به عنوان رئیس دوره‌ای سازمان ایگاد در آن زمان برای برقراری ارتباط با احزاب سودانی برای نزدیک کردن دیدگاه‌ها استفاده کرد. موضع‌گیری‌های اتیوپی در مورد بحران فعلی سودان نشان‌دهنده رفتار دولت اتیوپی در قبال سودان از زمان سقوط البشیر است، علی رغم اینکه دولت اتیوپی آشکارا به پیروزی نیروهای واکنش سریع علاقه نشان داد اما نتوانست هیچ گونه حمایت ملموسی از نیروهای حمیدتی انجام دهد.

دست‌های پیدا و پنهان متعددی در تحولات داخلی کشور سودان نقش آفرینی می‌کنند، در رأس بازیگران مداخله‌گر و تأثیرگذار بر تحولات این کشور، امارات متحده عربی قرار دارد. با جنایاتی که در شهر فاشر اتفاق افتاد اکنون حمایت‌های بن زاید از ژنرال حمیدتی و نیروهای واکنش سریع بر مردم سودان و جهانیان آشکار و عیان شده است. نقش ابوظبی در تامین مالی و حمایت از مزدوران در کشورهایی مانند لیبی و یمن کاملا شناخته‌‌‌شده است. این کشور کوچک حوزه خلیج‌‌‌فارس قدرتی بیش از وزن خود دارد و به‌‌‌شدت به مزدوران متکی است.

گزارش‌هایی مبنی بر حمل محموله‌‌های سلاح و مهمات توسط هواپیماهای اماراتی به فرودگاه ام جرس در شرق چاد وجود دارد. تسلیحات و مهمات حمل شده توسط هواپیماهای امارات متحده عربی از مرز به منطقه دارفور وارد می‌شود. چاد دو فرودگاه «ام جرس» و «ابشی» را به پروازهایی اختصاص داده که از امارات سلاح و مهمات نظامی برای شبه‌نظامیان نیروهای واکنش سریع می‌آورند.

همانطور که گفتید، یکی از بازیگران تأثیرگذار بر تحولات این کشور، امارات متحده عربی است، درباره اهداف اصلی این کشور در سودان بیشتر توضیح دهید؟

علیزاده: سودان به دلیل موقعیتی که در امتداد دریای سرخ دارد، برای کشورهای عربی خلیج فارس بسیار حائز اهمیت است. امارات در سودان از منافع عمده‌ی اقتصادی و امنیت غذایی برخوردار است؛ به خصوص حال‌ که چالش‌های تغییرات اقلیمی حادتر می‌شوند.

در رسانه‌ها تأکید می‌شود که ابوظبی به دلیل قاچاق طلا و منابع سودان در این کشور مداخله می‌کند، اما هدف اصلی این کشور مقابله با اسلام سیاسی است، ابوظبی از روی کار آمدن اسلام‌گرایان در سودان هراسان بوده و برای از میان برداشتن آنها در این کشور اقدام کرده است. به طور مثال، امارات در سال 2019، نقش مهمی در هموار کردن راه برای سرنگونی عمر البشیر، رئیس‌جمهور سابق سودان ایفا کرد. پس از سقوط البشیر، ابوظبی به سرعت روابط خود را با دولت انتقالی و نظامیان توسعه داد و شکل روابط خارجی خود را به گونه‌ای که با منافع امارات متحده عربی منطبق باشد، تغییر داد. اکنون نیز شورشیان واکنش سریع تحت پرچم مبارزه با اسلام‌گرایان و ساختن یک دولت سکولار مدنی در سوادان فعالیت می‌کنند.