«بازدارندگی هوایی»؛ پاسخ ترکیه و اعراب به مخاطرات ژئوپلیتیکی

جنگ‌های منطقه‌ای اخیر مانند اوکراین و غزه نشان دادند که قواعد نبرد در دنیای مدرن دگرگون شده‌اند و امروز دیگر لشگرکشی‌های کلاسیک تعیین ‌کننده نیستند و تسلط بر آسمان و قدرت پدافندی محور اصلی برتری محسوب می‌شود و این تغییر بنیادین بسیاری از کشورها را به بازنگری جدی در راهبردهای نظامی خود واداشته است.

در این میان، کشورهای عربی و ترکیه که وضعیت امنیتی غرب آسیا را بی‌ثبات‌تر از گذشته ارزیابی می‌کنند، توجه ویژه‌ای به تقویت توان دفاعی خود نشان داده‌اند. این کشورها در ماههای اخیر در تلاش برای خرید جنگنده‌های پیشرفته و سامانه‌های مدرن پدافندی، درصدد افزایش امنیت حریم هوایی و مقابله با هرگونه تهدید خارجی هستند.

ترکیه یکی از کشوهایی است که بیش از سایر بازیگران منطقه در مسیر تجهیز توان دفاعی خود تلاش می‌کند. از اینرو، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه دو روز پیش در سخنانی بار دیگر گفت که این کشور به نتیجه مثبتی در مورد اف-۳۵ با آمریکا دست یافته است. با این حال، ترکیه خود را محدود به خرید جنگنده‌های پیشرفته آمریکایی نکرده است، به ویژه اینکه در سالهای اخیر روند تأمین این تسلیحات همواره با چالشهای سیاسی و عملیاتی مواجه بوده است.

بنابراین دولت اردوغان از طریق تحرکات دیپلماتیک به دنبال تقویت روابط دفاعی با کشورهای حوزه خلیج فارس است تا پس از سالها توقف معامله جنگنده‌های اف-۳۵، جایگزین‌های تسلیحاتی را برای خود پیدا کند.

اردوغان پس از سفر خود به کویت، قطر و عمان در اواسط ماه اکتبر گفت که دولتش با تعدادی از کشورهای خلیج فارس در مورد تأمین جنگنده‌های «یورو فایتر تایفون» برای ترکیه مذاکراتی انجام داده است.  

به گزارش خلیج آنلاین، اقدام ترکیه در خلیج فارس همچنین در چارچوب وسیع‌تری با هدف تنوع‌بخشی به منابع نیروی هوایی ترکیه تفسیر می‌شود که با تأخیر در تکمیل پروژه ساخت جنگنده نسل پنجمی «کان» با شکاف فزاینده‌ای در قابلیت‌های رزمی خود مواجه است.

به نظر می‌رسد اردوغان پس از ماهها تلاش برای متقاعد کردن برلین به موافقت با فروش یوروفایتر تایفون، یک هواپیمای چندمنظوره اروپایی که به عنوان بخشی از یک پروژه مشترک بین بریتانیا، آلمان، ایتالیا و اسپانیا تولید شده است، در کشورهای عربی شریک بالقوه‌ای برای یک توافق انتقالی با هدف بازگرداندن تعادل به قابلیت‌های نیروی هوایی ترکیه پیدا کرده است.

طبق گزارش‌های دفاعی ترکیه، آنکارا مذاکرات فنی با قطر و عمان در مورد امکان خرید تعدادی هواپیمای تایفون دست دوم از ناوگان هوایی آنها انجام داده است، اقدامی که به عنوان گزینه‌ای موقت برای افزایش آمادگی رزمی تلقی می‌شود.

با توجه به محدودی‌هایی که کشورهای اروپایی برای فروش یوروفایتر جنگنده‌ها به ترکیه وضع کرده‌اند و همچنین اظهارات مقامات آنکارا مبنی بر گران بودن قیمت اولیه‌ای که انگلیسی‌ها ارائه کرده بودند، ترکیه اکنون به دنبال خرید جنگنده‌های یوروفایتر از قطر است.

قطر هم‌اکنون ۲۴ فروند یوروفایتر از نوع Tranche 3A در اختیار دارد و به همین دلیل، «یاشار گولر»، وزیر دفاع ترکیه در سفر ماه گذشته خود به دوحه با مقامات قطری درباره خرید این جنگنده‌ها گفتگو کرد. همچنین، عمان نیز ۱۲ فروند هواپیما در اختیار دارد که از سال ۲۰۱۸ وارد خدمت شده‌اند. ترکیه برای کاهش وابستگی به تامین ‌کنندگان غربی، به دنبال خرید موقت حداقل ۴۰ فروند از این جنگنده است تا زمانی که جنگنده تولید داخل «کان» تا سال ۲۰۳۰ به طور کامل وارد خدمت شود.

تقلای عربستان برای خرید اف-35

عربستان سعودی نیز به عنوان بزرگترین خریدار تسلیحاتی جهان به دنبال خرید هواپیماهای‌پیشرفته برای نوسازی نیروی هوایی خود و مقابله با تهدیدات منطقه‌ای است. بر این اساس، رویترز هفته گذشته گزارش داد که ریاض پیشنهاد خرید ۴۸ فروند جنگنده اف-۳۵ را به آمریکا ارائه کرده و پنتاگون در نهایت با این درخواست موافقت کرده است.

با توجه به اینکه بحث خرید اف-۳۵ با جدیت دنبال می‌شود، احتمال می‌رود در سفر آتی محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی به واشینگتن، توافق نهایی این تسلیحات پیشرفته به امضا برسد. این اقدام بخشی از برنامه نوسازی نظامی و اقتصادی «چشم‌انداز ۲۰۳۰» بن سلمان است. خرید اف-۳۵ در سالهای گذشته برای عربستان میسر نشد زیرا این موضوع با موضوعات سیاسی و گره‌های دیپلماتیک درباره عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی پیوند خورده بود و عملاً در دولت سابق جو بایدن فروش این جنگنده‌ها در قالب توافقی جامع شامل عادی‌سازی روابط ریاض با رژیم صهیونیستی منوط می‌شد.

آمریکا در فروش سلاح به کشورهای عربی همواره ملاحظاتی را در نظر می‌گیرد تا اطمینان یابد رژیم صهیونیستی «برتری نظامی کیفی» خود را در برابر رقبا حفظ می‌کند. بنابراین، فروش اف-۳۵ به کشورهای عربی همواره از سوی مقامات صهیونیستی با حساسیت ویژه‌ای دنبال شده است. به همین دلیل، با احتمال فروش این جنگنده‌ها به عربستان و حتی امارات، روزنامه عبری «یدیعوت آحارانوت» اعلام کرد که این اقدام می‌تواند توازن قدرت در منطقه را به شکل قابل توجهی بازتعریف کند و معادلات امنیتی غرب آسیا را دستخوش تغییر سازد.  

از سوی دیگر، عراق که در حوزه هوایی ضعیفتر از سایر رقبای منطقه‌ای خود محسوب می‌شود، گفته می‌شود به دنبال خرید جت‌های جنگنده21KF- از صنایع هوافضای کره جنوبی است. در صورت نهایی شدن این معامله، بغداد قادر خواهد بود توان دفاعی خود را بدون درگیر شدن در حساسیت‌های سیاسی ناشی از خرید جنگنده از آمریکا یا روسیه، مدرن‌سازی کند و قدرت بازدارندگی خود را افزایش دهد.

همچنین، امارات نیز تمایل خود را برای خرید جنگنده‌های کره جنوبی ابراز کرده است. طبق گزارش سایت المانیتور، معاون وزیر دفاع امارات در ماه آگوست که به کره سفر کرده بود مذاکراتی در مورد آموزش، تبادل پرسنل و همکاری در صنعت تسلیحات، همچنین خرید جنگنده نسل 4.5 مدل 21KF- با سئول انجام داد.

در فوریه ۲۰۲۵ نیز امارات قراردادی به ارزش ۱۹ میلیارد دلار با فرانسه امضا کرد که شامل خرید ۸۰ فروند جت جنگنده رافائل اف-۴ می‌شد و در ماه‌های اخیر، بخشی از این جنگنده‌ها به امارات تحویل شده و این اقدام نشان‌دهنده تمرکز ابوظبی بر تقویت توان هوایی و نوسازی نیروی هوایی خود برای پاسخگویی به تهدیدات منطقه‌ای است.

علاوه‌بر خرید جنگنده‌های غربی و شرقی، ترکیه و کشورهای عربی در زمینه تولید و به اشتراک‌گذاری تسلیحات بومی نیز همکاری‌های قابل توجهی را آغاز کرده‌اند. از جمله این اقدامات می‌توان به امضای قرارداد تولید پهپادهای آکینچی ترکیه در عربستان، انعقاد یادداشت تفاهم میان امارات و ترکیه برای توسعه پروژه‌های مشترک در حوزه سیستم‌های هوایی بدون سرنشین و همچنین تشکیل کمیته مشترک میان ترکیه و قطر برای ایجاد مرکز تعمیر، نگهداری و آموزش هواپیماهای نظامی ترکیه در قطر اشاره کرد. این توافقات نشان ‌دهنده تلاش آنکارا و کشورهای عربی برای تقویت توان دفاعی و گسترش همکاری‌های راهبردی در حوزه تسلیحات و فناوری‌های نظامی است.

علاوه‌بر شیوخ خلیج فارس، سایر کشورهای عربی نیز تقویت توان دفاعی را در اولویت قرار داده‌اند. در این چارچوب، وبسایت نظامی بلغارستانی «Bulgarian Military» در ماه جولای گزارش داد که مصر قصد دارد تعدادی جنگنده J-35 ساخت چین را خریداری کند. احتمال دستیابی مصر به این جنگنده‌های پیشرفته نگرانی‌هایی را در واشنگتن و تل‌آویو برانگیخته است، زیرا فناوری رادارگریز چین می‌تواند توازن نظامی در خاورمیانه را دستخوش تغییر کند.

تقویت پدافند هوایی

با توجه به اینکه در جنگهای مدرن عملیات زمینی پرهزینه و دشوار است و برای وارد آوردن ضربات موثر به حریف و کاهش تلفات انسانی، نقش نیروی هوایی پررنگ‌تر از همیشه شده است، ضرورت وجود سامانه‌های پدافندی قدرتمند برای مقابله با تجاوز هوایی نیز بیش از پیش احساس می‌شود. بنابراین، کشورهای عربی که در گذشته در این حوزه ضعف داشتند اکنون در تلاشند با خرید سامانه‌های پدافندی مدرن و ایجاد ساختارهای لایه‌ای دفاع هوایی، آسمان خود را امن‌تر کنند.

عراق که در سال‌های اخیر بارها شاهد نقض حریم هوایی خود به دلیل ضعف سامانه‌های پدافندی و راداری بوده، اکنون بیش از گذشته تمرکز خود را بر تقویت توان پدافندی معطوف کرده است.

در این رابطه، وزارت دفاع عراق ماه گذشته تاکید کرد که اوایل 2026 سامانه پدافند هوایی مدرن کره‌ای «CAM SAM» را دریافت خواهد کرد. تحسین الخفاجی، مدیر رسانه وزارت دفاع عراق در این باره تاکید کرد:«این سامانه یکی از سامانه‌های مدرن و پیشرفته محسوب می‌شود و از قابلیت‌ها و ظرفیت‌های بالایی برخوردار است که با بهترین سامانه‌های بین‌المللی رقابت می‌کند و نقش مهمی در تقویت قابلیت‌های پدافند هوایی و پشتیبانی از حریم هوایی و آسمان عراق ایفا خواهد کرد». این اقدامات با هدف افزایش امنیت هوایی، جلوگیری از نفوذ غیرمجاز و ایجاد بازدارندگی موثر در برابر تهدیدات منطقه‌ای دنبال می‌شوند.

واکنشی به فضای ناامن بین‌المللی

کشورهای منطقه با رصد دقیق تحولات جنگ‌های اوکراین و غزه و همچنین تنش‌های میان پاکستان و هند، و جنگ 12 روزه میان ایران و رژیم صهیونیستی به این واقعیت پی برده‌اند که در نبردهای مدرن، نیروی هوایی قدرتمند و سامانه‌های پدافندی پیشرفته نقش تعیین ‌کننده‌ای در کاهش تلفات انسانی و جلوگیری از آسیب به زیرساخت‌ها ایفا می‌کنند.

بنابراین، با بی‌ثباتی روزافزون فضای امنیتی در غرب آسیا، ترکیه و کشورهای عربی با نگرانی نسبت به تهدیدات احتمالی، توجه ویژه‌ای به تقویت توان دفاعی خود نشان داده‌اند. یکی از مهمترین عوامل این نگرانی، تهدیدات فزاینده از سوی رژیم صهیونیستی است که کشورهای منطقه را بر آن داشته تا برای پیشگیری از هرگونه تهاجم احتمالی، سرعت برنامه‌های خود برای افزایش قدرت هوایی و سامانه‌های دفاعی را افزایش داده و بازدارندگی موثری ایجاد کنند و خرید جنگنده‌های مدرن و سامانه‌های پدافندی پیشرفته در صدر اولویت نظامی ترکیه و اعراب قرار گرفته است. همچنین، این اقدامات نشان ‌دهنده تلاش کشورهای منطقه برای حفظ استقلال راهبردی، افزایش امنیت ملی و تقویت قدرت بازدارندگی در شرایط پیچیده ژئوپلیتیکی است.  

با توجه به برتری نسبی رژیم صهیونیستی در عرصه هوایی نسبت به سایر بازیگران منطقه، به خصوص پس از حملات اخیر این رژیم به ایران و قطر، اهمیت تقویت نیروی هوایی و سامانه‌های پدافندی برای آنکارا و اعراب بیش از هر زمان دیگری آشکار شده است.