محورهای سفر غریب‌آبادی به کابل؛ حقابه در کانون مذاکرات ایران و طالبان

افغانستان از دیرباز به دلیل اشتراکات تاریخی و فرهنگی و بیش از 900 کیلومتر مرز مشترک از جایگاه ویژه‌ای در محیط امنیتی، مولفه‌های ژئوپلتیکی منافع ملی و گستره ایران فرهنگی داشته است. با روی کار آمدن طالبان در طول 5 سال گذشته، تلاش برای بازتنظیم روابط دو طرف بر اساس منافع مشترک، اجرای توافقات و تعهدات گذشته و رسیدن به دیدگاه مشترک درباره موضوعات اختلافی یکی از دستور کارهای اصلی وزارت خارجه در ارتباط با همسایگان تبدیل شد.

در ادامه این رویکرد و در راستای بهبود روابط دوجانبه و مدیریت چالشها، کاظم غریب‌آبادی، معاون امور حقوقی و بین‌المللی وزارت خارجه ایران روز یکشنبه در راس هیئتی به کابل سفر کرد تا با مقامات طالبان دیدار و گفتگو کند. در این سفر سه روزه حقآبه ایران از رودخانه هیرمند، مسائل مرزی و همکاری‌های حقوقی و قضایی از جمله محورهای اصلی این مذاکرات بود.

در روز اول این سفر، غریب‌آبادی با شمس‌الدین شریعتی، رئیس نظارت و تعقیب فرامین و احکام افغانستان به بررسی همکاری‌های حقوقی و قضایی میان دو کشور پرداخت. موضوعات مهمی مانند انتقال محکومان، استرداد مجرمان و رسیدگی به حقوق کنسولی اتباع ایرانی زندانی در افغانستان مورد بحث قرار گرفت و دو طرف به تفاهماتی دست یافتند.

تفاهمات قضایی درحالی صورت گرفته که اسماعیل بقائی، سخنگوی وزارت خارجه ایران پیشتر از تعداد قابل توجه زندانیان افغان در ایران و هزینه‌های سنگین نگهداری آنها خبر داده بود. اکثر این زندانیان به دلیل جرایم مرتبط با قاچاق و توزیع مواد مخدر در استانهای مختلف کشور زندانی شده‌اند.  

با توجه به تعداد بالای اتباع افغان در ایران و ضرورت مدیریت این پرونده‌ها، تهران تلاش دارد با دولت موقت ‏طالبان به توافقاتی دست یابد تا زندانیان افغان به کشورشان بازگردانده شوند و در مقابل، ایرانیان زندانی در ‏افغانستان نیز به ایران منتقل شوند. این همکاری دوجانبه نه تنها بار مالی و اجرایی نگهداری زندانیان را کاهش ‏می‌دهد بلکه با ایجاد سازوکارهای حقوقی و قضایی مشترک، اعتماد متقابل میان دو کشور را تقویت می‌کند‎.‎

حقآبه موضوع کلیدی برای ایران

یکی از محورهای مهم مذاکرات، مسئله حقآبه ایران از رودخانه هیرمند بود. غریب‌آبادی در دیدار با مجیب‌الرحمن آخوندزاده، کمیسار طالبان بر اهمیت حقآبه تاریخی و عرفی ایران و حفاظت از تالابهای بین‌المللی هامون تأکید کرد.

هیرمند منبع اصلی تأمین آب استانهای شرقی ایران و تالابهای هامون است و نقش حیاتی در کشاورزی، محیط زیست و امنیت غذایی منطقه دارد. محدود یا قطع شدن جریان آب هیرمند به بهانه‌های مختلف، از زمان به قدرت رسیدن طالبان، مشکلات جدی اقتصادی و اجتماعی برای مناطق شرقی ایران ایجاد کرده است.

مقامات تهران در تمامی دیدارها و مذاکرات با مقامات طالبان بر لزوم اجرای کامل معاهده ۱۳۵۱ و تأمین حقابه ایران از رود هیرمند تأکید می‌کنند. کاهش یا قطع جریان آب از سوی افغانستان پیامدهای سنگینی برای استان سیستان و بلوچستان به همراه دارد، از جمله خشک شدن تالاب هامون، نابودی کشاورزی، گسترش طوفان‌های گرد و غبار، مهاجرت اجباری و بحران معیشتی مردم منطقه. به همین دلیل، ایران مسئله حقابه را نه‌ تنها یک موضوع زیست ‌محیطی بلکه یک مسئله حیاتی و راهبردی در روابط دو کشور می‌داند.

برای همین منظور طی سالهای گذشته، نشست‌ها و دیدارهای متعددی برای یافتن راهکارهای عملی جهت تضمین حقآبه برگزار شده اما تاکنون نتیجه ملموسی در پی نداشته است. یکی از مهمترین این نشستها در فوریه ۲۰۲۱ برگزار شد که ایران و افغانستان توافقی موقت بر اساس معاهده ۱۹۷۳ امضا کردند که به موجب آن، افغانستان متعهد به تأمین سهمیه آب ایران از هیرمند شد ولی اختلافات بر سر ساخت سدها و کاهش جریان آب همچنان مانع از ورود آب به شرق ایران شد. در سال ۲۰۲۳، نشستهای کارشناسی میان مقامات فنی دو کشور برگزار شد تا راه‌حل‌هایی برای مدیریت منابع آبی مشترک و تضمین جریان پایدار آب هیرمند پیدا کنند.

ایران بارها بر حق قانونی و تاریخی خود تأکید کرده و انتظار دارد طرف افغانستانی به تعهداتش عمل کند. ‏غریب‌آبادی بار دیگر تاکید کرد که حقآبه ایران یک حق قانونی و تاریخی است و طرف کابل باید اقدامات عملی ‏برای تضمین جریان آب انجام دهد.‏ این موضع‌گیری نشان‌دهنده جدیت تهران در حفظ امنیت آبی و محیط زیستی شرق کشور و اهمیت دیپلماسی فعال برای حل بحرانهای منطقه‌ای است.

توافق بر سر مسائل مرزی

بخشی دیگر از مذاکرات به مسائل مرزی و امنیت خطوط مرزی مشترک اختصاص داشت. غریب‌آبادی و نورالله نوری، سرپرست سرحدات، اقوام و قبائل افغانستان در دیدار خود مرزهای دو کشور را مرزهای دوستی و برادری توصیف کرده و بر لزوم ارتقای همکاری‌ها در این حوزه تأکید کردند.

دو طرف توافق کردند دیدارهای منظم هیئتهای عالی برای بررسی و حل مسائل مرزی برگزار شود و پروژه نوسازی علائم مرزی که پس از هفت سال متوقف شده بود، ازسر گرفته شود. این اقدامات، ضمن مشخص کردن دقیق خطوط مرزی، نقش مهمی در کاهش اختلافات احتمالی و تسهیل نظارت بر گذرگاه‌ها ایفا می‌کند.

همچنین دو طرف بر اراده جدی خود برای مقابله با تردد غیرمجاز و قاچاق انسان و مواد مخدر تأکید کردند. در سالهای اخیر، ورود غیرمجاز اتباع افغانستانی به ایران، کنترل مرزها را دشوارتر شده است و این وضعیت بار سنگینی بر دوش ایران گذاشته و ضرورت همکاری دو کشور برای مدیریت مرزها و ساماندهی عبور و مرور افراد و کالاها را بیش از پیش افزایش داده است. از اینرو، مدیریت مؤثر مرزها از سوی دو کشور بحران مهاجرت غیرقانونی را کاهش خواهد داد.

از سوی دیگر، اهمیت مسائل مرزی فراتر از حوزه امنیتی بوده و مستقیماً با توسعه اقتصادی، تجاری و زیرساختی مرتبط است. مرزهای امن امکان تکمیل مسیرهای ریلی و جاده‌ای، تقویت بازارچه‌های مرزی و تسهیل مبادلات تجاری را فراهم می‌کنند و رونق کسب‌وکار و اشتغال در استانهای مرزی را به همراه دارد.

بازارچه‌های «دوغارون» در تایباد، «میلک» در زابل، «گمشاد» در هیرمند و «ماهیرود» در سربیشه نمونه‌هایی از این مراکز هستند که با مدیریت و امنیت مناسب می‌توانند همکاری اقتصادی دو کشور را تقویت کرده و به بهبود ثبات و امنیت مرزها کمک کنند.

از سوی دیگر، افتتاح خط آهن خواف-هرات که گامی راهبردی در تسهیل حمل و نقل کالا و گسترش روابط تجاری میان ایران و افغانستان به شمار می‌رود، موفقیت پایدار آن منوط به تأمین امنیت مرزها و مسیرهای تجاری است. بنابراین، برای حفظ تداوم و گسترش روابط تجاری به‌ صورت پایدار، انتظار می‌رود طرف افغانی اقدامات عملی و هماهنگی‌های لازم در مدیریت مرزها و تسهیل ترانزیت کالاها را به اجرا گذارد تا مبادلات زمینی بدون اختلال و چالش انجام شود.

درکل، حقآبه ایران از رودخانه هیرمند کانون اصلی دیپلماسی تهران با کابل را تشکیل می‌دهد و تا زمانی که طالبان اقدامات عملی برای تضمین جریان مستمر آب به خاک ایران انجام ندهد، دیگر حوزه‌های همکاری دو کشور از امنیت مرزی تا مناسبات اقتصادی و قضایی، تحت تأثیر این موضوع قرار خواهند گرفت، امری که اهمیت راهبردی این منبع حیاتی را در شکل‌دهی به سیاستهای ایران نسبت به افغانستان برجسته می‌سازد.