عربستان و تغییرات جدید؛ چرا «عادل» برکنار شد؟

عادل الجبیر از ۲۹ آوریل ۲۰۱۵ سکان وزارت خارجه این کشور را به‌عهده گرفت. البته  الجبیر در  پست تشریفاتی جدیدی با عنوان وزیر مشاور در امور خارجی انجام وظیفه خواهد کرد. وی جانشین سعود الفیصل کارکشته‌ترین دیپلمات و وزیر خارجه عربستان شده بود که حدود چهار دهه بر این کرسی تکیه زد.

برکناری عادل الجبیر را نمی‌توان اقدامی غیرمنتظره تلقی کرد چرا که پیش از این زمزمه‌هایی مبنی بر برکناری وی وجود داشت و اخیراً هم در عرصه دیپلماتیک حضوری کم‌رنگ داشت و در واقع خالد بن سلمان برادر محمد بن سلمان سفیر عربستان در واشنگتن سعی می‌کرد که این نقش را بیشتر ایفا کند و خلأ عدم حضور وزیر خارجه در عرصه سیاسی را جبران کند و در بیشتر موضوعات منطقه ابراز نظر می‌کرد.

سکوت عادل الجبیر در پرونده قتل خاشقجی روزنامه‌نگار منتقد سیاست‌های بن‌سلمان به گزارش‌ها مبنی بر برکناری وی قوت بخشید. کسی که بیشترین فعالیت را در اظهارنظر‌های مطبوعاتی به‌ویژه در خصوص ایران و سوریه و بحران میان عربستان و قطر از خود نشان می‌داد، در پرونده خاشقجی که به یک بحران در سطح بین المللی برای این کشور تبدیل شده بود، سکوت پیشه کرد.

شاه عربستان با این تغییرات حامل دو پیام داخلی و خارجی است؛ پیام داخلی این است که قصد دارد در عرصه داخلی اختلافات بین شاهزادگان سعودی را بکاهد و تا حد امکان بتواند آن را مهار کند که به‌دلیل یکه‌تازی محمد بن سلمان ولیعهد به اوج خود رسیده بود.  پیام خارجی آن، تلاش عربستان برای ایجاد تغییرات یا به‌تعبیری دیگر تعدیل سیاست‌های منطقه‌ای این کشور است که به‌دلیل سیاست‌های تهاجمی این کشور، خسارت‌های جبران‌ناپذیری متوجه آل‌سعود کرده است.

البته نباید برکناری عادل الجبیر را تنها به تحولات اخیر این کشور از جمله پرونده خاشقجی مرتبط دانست. قتل خاشقجی تغییرات در کابینه سعودی را تسریع بخشید و البته ناکامی عربستان در یک سری از پرونده‌های منطقه باعث شد که پادشاه عربستان دست به این تغییرات بزند که به موارد زیر می‌توان اشاره کرد.

اولین موضوعی را که می‌توان در این امر دخیل دانست، شکست عربستان در پرونده سوریه بود.  عادل الجبیر در همه مناسبت‌ها تأکید می‌کرد که بشار اسد یا از طریق فرایند سیاسی یا با توسل به زور باید برود، ولی بعد از گذشت ۷ سال از جنگ سوریه نه‌تن‌ها نظام سوریه سقوط نکرد بلکه بیشتر اراضی این کشور به‌جز ادلب در کنترل ارتش سوریه است و بیشتر کشور‌های عربی در صدد عادی‌سازی روابط خود با دمشق هستند و امارات و بحرین دو متحد عربستان سعودی نیز اخیراً سفارت‌خانه‌های خود در سوریه را بازگشایی کردند که باید منتظر بازگشایی سفارتخانه‌های دیگر کشور‌های عربی در دمشق هم باشیم. بازگشت سوریه به اتحادیه عرب گام بعدی کشور‌های عربی در قبال سوریه است که با چراغ سبز عربستان سعودی صورت گرفته است.

جنگ یمن نیز با وجود گذشت ۴ سال هیچ دستاوردی برای عربستان سعودی به‌همراه نداشته است و این کشور مجبور شد با پذیرش فرایند سیاسی به میز مذاکره با انصارالله برگردد و آن هدفی که پیش از این برای این حمله در نظر داشت یعنی شکست انصارالله و بازگشت عبدربه منصور هادی به صنعا محقق نشد.

بحران این کشور با قطر نیز راه به جایی نبرد و نمود دیگری از شکست سیاست‌های عربستان در عصر الجبیر است.  عربستان به‌همراه امارات، بحرین و مصر با محاصره دوحه نتوانستند سیاست‌های خود بر این کشور را دیکته کنند و در حال حاضر در صدد تغییر سیاست‌های خود در قبال قطر هستند که دعوت شاه سعودی از امیر قطر برای شرکت در اجلاس اخیر ریاض را می‌توان در این راستا ارزیابی کرد.

شکست سیاست‌های منطقه‌ای عربستان در قبال ایران را نیز باید به آن افزود.  عادل الجبیر در هر مناسبتی تلاش می‌کرد که ایران را دشمن اصلی کشور‌های عربی مطرح کند و ایران‌هراسی را در دستور کار خود قرار داده بود و روزی نبود که از ایران و سیاست‌های ایران در منطقه انتقاد نکند و ایران را به دخالت در امور کشور‌های عربی متهم نکند، ولی در مقابل بیشتر کشور‌های عربی سعی کردند که خط‌مشی مستقلی را نسبت به سیاست‌های عربستان در قبال ایران در پیش بگیرند که در این زمینه می‌توان به عمان و کویت و حتی قطر اشاره کرد که با عدم پیروی از سیاست‌های عربستان در مناسبات خود با ایران روابط خود را با تهران را گسترش دادند.

افت بهای نفت و نیز افزایش سرسام‌آور هزینه‌های جنگ نیابتی که این کشور در منطقه از جمله در سوریه و یمن به‌راه انداخته بود،  همه این عوامل دست به دست هم داد که سیاست‌های تهاجمی عربستان در دوره الجبیر به نتیجه نرسد و مقامات سعودی را واداشت با این تغییرات که به یک جابه‌جایی شبیه هست، اندکی از فشار‌ها در عرصه بین المللی که بعد از  قتل خاشقجی به اعتبار و جایگاه این کشور در عرصه بین الملل ضربه زده بود، بکاهند و به‌قول خودشان این تهدید را به فرصت تبدیل کنند.

انتخاب ابراهیم العساف به‌جای الجبیر نشان می‌دهد که عربستان سعودی درصدد تغییر سیاست‌های منطقه‌ای خود در برخی از حوزه‌هاست که هم‌اکنون این تغییر را می‌توان در قبال پرونده سوریه مشاهده کرد. با توجه به سابقه وزیر خارجه جدید عربستان که رویکرد اقتصادی دارد، می‌توان نشانه‌های عربستان برای ایجاد تغییرات در سیاست‌های منطقه‌ای این کشور را مشاهده کرد به‌نظر می‌رسد که ریاض قصد دارد با این تغییر با تمرکز روی مسائل اقتصادی سند چشم‌انداز ۲۰۳۰ موردنظر بن‌سلمان را محقق کند.