شمارش معکوس برای جلوگیری از بحران هسته‌ای دیگر در ایران تازه آغاز شده است

بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی. آمریکا: ۲۸ آگوست – ۶ شهریور ۱۴۰۴

carnegieendowment.org

سه کشور اروپایی مکانیزم اسنپ‌بک تحریم‌ها علیه تهران را فعال کردند. اکنون نوبت واشنگتن است که وارد عمل شود.

برنامه سیاست هسته‌ای

برنامه سیاست هسته‌ای به کاهش ریسک جنگ هسته‌ای می‌پردازد. کارشناسان ما ریسک‌های حاد ناشی از تحولات فنی و ژئوپلیتیک را تحلیل، راه‌حل‌های عملی ارائه و با شبکه جهانی خود سیاست‌های کاهش خطر را پیش می‌برند. کار ما شامل بازدارندگی، خلع سلاح، کنترل تسلیحات، عدم اشاعه و انرژی هسته‌ای است.

زمان به سرعت در حال گذر است تا از بحران هسته‌ای تازه با ایران جلوگیری شود.

در ۲۸ اوت، بریتانیا، فرانسه و آلمان (E۳) رسماً اعلام کردند که ایران در «نقض جدی» تعهدات هسته‌ای خود تحت برجام قرار دارد. در نتیجه، طی ۳۰ روز آینده، تمامی تحریم‌های قبلی سازمان ملل علیه ایران دوباره اعمال خواهد شد — که به آن مکانیزم اسنپ‌بک گفته می‌شود — مگر اینکه توافقی حاصل شود که رضایت پنج عضو دائم شورای امنیت با حق وتو را جلب کند.

زمان‌بندی E۳ عمدی است و دو دلیل اصلی دارد:

نزدیک شدن به روز موسوم به Termination Day در ۱۸ اکتبر، زمانی که مکانیزم اسنپ‌بک و سایر مفاد کلیدی قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، که برجام ۲۰۱۵ را تأیید کرده بود، منقضی می‌شوند. این سازوکار استثنایی اجازه می‌دهد هر شرکت‌کننده برجام به‌طور یک‌جانبه تحریم‌های پیش از ۲۰۱۵ را بازگرداند، مگر آن‌که شورای امنیت با رأی مثبت جلوی آن را بگیرد. طبق قوانین، شورای امنیت ۳۰ روز فرصت دارد تا اقدام کند و اگر اقدام نکند، تمام تحریم‌های قبلی علیه ایران بازمی‌گردد.

ریاست روسیه بر شورای امنیت در اکتبر، که می‌تواند از قدرت رویه‌ای خود برای مانع شدن این روند استفاده کند.

زمینه این شمارش معکوس، حملات بی‌سابقه آمریکا و اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای ایران در ژوئن است که جنگ سایه طولانی‌مدت را به رویارویی مستقیم تبدیل کرد. ایران در پاسخ، با محدود کردن بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) واکنش نشان داد. سپس E۳ با تهران درباره تمدید شش‌ماهه مهلت اسنپ‌بک گفت‌و‌گو کرد، اما ایران آنها را رد کرد.

ریسک‌ها واضح است:

اگر اسنپ‌بک تصویب شود، ایران ممکن است با خروج از معاهده عدم اشاعه هسته‌ای (NPT) یا توقف همکاری با آژانس واکنش نشان دهد — اقداماتی که بحران را تشدید و خطر رویارویی نظامی را افزایش می‌دهد.

از سوی دیگر، اگر مکانیزم اسنپ‌بک در Termination Day منقضی شود بدون بازاعمال تحریم‌ها، شورای امنیت آخرین مکانیزم معتبر خود برای مجازات ایران در برابر نقض هسته‌ای را از دست خواهد داد. تئوراً تحریم‌ها می‌توانند بعداً بازگردند، اما تنها با اتفاق نظر اعضای دائم — که با توجه به هماهنگی مسکو و پکن با تهران، تقریباً غیرممکن است.

نقش آمریکا

ایالات متحده باید ابتکار عمل را در دست گیرد و هم هم‌پیمانان اروپایی و هم ایران را تحت فشار قرار دهد تا مکانیزم اسنپ‌بک تمدید شود. برای عملی شدن این مسیر:

ایران باید دسترسی آژانس به موجودی اورانیوم غنی‌شده خود را بازگرداند.

ایالات متحده و شرکای آن باید تضمین‌های معتبر ارائه کنند — مهم‌ترین آن ممنوعیت موقت اقدام نظامی مشروط بر پایبندی ایران است.

این اقدام نه فقط برای حفظ اهرم فشار بلکه برای جلوگیری از تشدید بحران، حفظ امکان دیپلماسی مجدد و حفاظت از اعتبار رژیم عدم اشاعه مهم است.

اسنپ‌بک

مکانیزم اسنپ‌بک نوآوری منحصر‌به‌فرد برجام است که به‌طور خودکار تحریم‌های قبلی سازمان ملل را در صورت نقض تعهدات توسط ایران بازمی‌گرداند. واژه اسنپ‌بک در قطعنامه ۲۲۳۱ نیامده، اما ایده ساده بود: رفع تحریم‌ها منقضی می‌شود مگر آن‌که شورای امنیت رأی به ادامه آن دهد.

برخلاف رویه معمول شورای امنیت که نیازمند توافق اعضای دائم است، این سازوکار بار مسئولیت را برعکس کرد: رفع تحریم‌ها به‌طور خودکار پس از ۳۰ روز منقضی می‌شود مگر آن‌که شورای امنیت رأی مثبت دهد. زیرا چنین قطعنامه‌ای ممکن است توسط بریتانیا، فرانسه یا آمریکا وتو شود، روسیه یا چین نمی‌توانند مانع بازاعمال تحریم‌ها شوند.

روند پس از فعال‌سازی اسنپ‌بک توسط E۳

ظرف ۱۰ روز، شورای امنیت باید قطعنامه‌ای برای حفظ رفع تحریم‌ها بررسی کند و ظرف ۳۰ روز رأی دهد.

اگر قطعنامه شکست بخورد — به دلیل وتوی بریتانیا یا فرانسه — تحریم‌های پیش از برجام بازمی‌گردد. این محدودیت‌ها شامل تحریم تسلیحاتی سازمان ملل و ممنوعیت انتقال موشک و پهپاد خواهد بود.

موضع E۳

موضع فعلی E۳ که طی سال‌ها سخت‌تر شده، این است که هیچ تمدیدی برای اسنپ‌بک نمی‌تواند بدون شرط باشد. به‌عنوان جایگزین، E۳ پیشنهاد پل‌زنی کرده است: اسنپ‌بک برای شش ماه تمدید شود، اما فعال نشود، مشروط بر اینکه ایران:

مذاکرات با آمریکا را از سر گیرد.

دسترسی کامل آژانس به تأسیسات خود را بازگرداند.

حدود ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده خود را اعلام کند، که بخش عمده آن احتمالاً پس از حملات هوایی باقی مانده است.

در نامه اوت به سازمان ملل، E۳ هدف را خرید زمان برای مذاکرات اعلام کردند و همزمان هشدار دادند که در صورت عدم پیشرفت تا پایان ماه، آماده فعال‌سازی اسنپ‌بک هستند.

ایران و حامیانش

ایران با قدرت مشابه پاسخ داده است. این کشور ادعا کرده که E۳ با عدم ارائه منافع اقتصادی وعده داده شده در برجام پس از خروج آمریکا در ۲۰۱۸، نقض کرده‌اند. در نامه‌ای به سازمان ملل در ژوئیه، وزیر خارجه عباس عراقچی اروپایی‌ها را متهم کرد که عملاً نقش خود را به‌عنوان شرکت‌کننده برجام با حمایت یا سکوت در برابر اقدامات نظامی آمریکا و اسرائیل کنار گذاشته‌اند.

او ادعا کرد که هر تلاش برای بازگرداندن قطعنامه‌های پایان‌یافته «باطل و بی‌اثر» خواهد بود و در مصاحبه‌ای در اوت هشدار داد که اگر E۳ اسنپ‌بک را فعال کند، «نقش خود را در مسیر هسته‌ای ایران از دست خواهد داد و ما پاسخ مناسب خواهیم داد». یکی از اقداماتی که مقامات ایرانی به آن اشاره کرده‌اند، خروج از NPT است که اساس نظارت بر برنامه هسته‌ای ایران را عملاً پایان می‌دهد.

تهدید ایران به خروج از NPT ممکن است یک بلوف باشد یا دست‌کم تأثیر عملی کمتری داشته باشد، زیرا ایران از فوریه ۲۰۲۱ دسترسی آژانس را شدیداً محدود کرده و پس از درگیری ژوئن ۲۰۲۵، حتی بیشتر. با این حال، پیامد‌های سیاسی بسیار بزرگ خواهد بود و احتمالاً هر فرآیند دیپلماتیک باقی‌مانده را نابود و فشار غرب و اسرائیل برای اقدام نظامی را افزایش می‌دهد.

روسیه و چین این استدلال را تقویت کرده‌اند. دیپلمات‌های روسیه ادعا می‌کنند که E۳ مراحل حل اختلاف برجام را با حسن نیت دنبال نکرده و این حق را برای فعال‌سازی اسنپ‌بک بی‌اعتبار کرده است. روسیه همچنین قطعنامه‌ای متقابل ارائه داد که بند‌های اسنپ‌بک را تمدید می‌کند - بدون اینکه تهران ملزم به رعایت شرایط E۳ باشد. با حمایت چین، این قطعنامه تلاشی برای نشان دادن روسیه به‌عنوان بازیگری سازنده و همزمان بار تقصیر هر تشدیدی را بر اروپا می‌گذارد. اگر E۳ چنین قطعنامه‌ای را رد کند -که تقریباً قطعاً خواهد کرد - مسکو می‌تواند بگوید که برای مصالحه تلاش کرده، اما اروپا رویارویی را تحمیل کرده است.

برای ایران، اهمیت اسنپ‌بک بیشتر سیاسی است تا اقتصادی. بیشتر تجارت ایران توسط تحریم‌های آمریکا مسدود شده و روسیه یا چین احتمالاً رعایت نخواهند کرد. با این حال، تحریم‌های سازمان ملل نمادین و قانونی است و نشان می‌دهد برنامه هسته‌ای ایران فقط یک موضوع دوطرفه با واشنگتن نیست، بلکه تهدیدی جهانی است. اقدامات اسنپ‌بک همه اعضای سازمان ملل را ملزم می‌کند و چارچوب قانونی جهانی برای منزوی کردن ایران ایجاد می‌کند.

سیاست آمریکا

از زمان جنگ ژوئن، واشنگتن به‌طور فزاینده‌ای منفعل شده و اجازه داده اروپا رهبری را بر عهده گیرد در حالی که تمرکز بر مهار بوده است. اما ایالات متحده نباید منفعل بماند، زیرا وضعیت کنونی احتمالاً آن را به لحاظ استراتژیک در موقعیت بدتری قرار می‌دهد.

فعال‌سازی اسنپ‌بک ممکن است با واکنش تلافی‌جویانه ایران همراه شود، اما اگر E۳ اجازه می‌دادند مکانیزم منقضی شود، روسیه و چین آزاد می‌شدند تا هر تحریم آینده‌ای را مسدود کنند و پیشرفت هسته‌ای ایران به‌تدریج عادی شود.

مسیر جایگزین - تمدید اسنپ‌بک

این مسیر منافع آمریکا را در سه حوزه تأمین می‌کند:

حفظ اهرم چندجانبه در شورای امنیت.

کاهش ریسک خروج ایران از NPT.

ثبات بخشی به پرونده هسته‌ای برای ایجاد فرصت محدود دیپلماسی.

در حالی که E۳ تمدید شش‌ماهه را به بازگرداندن دسترسی کامل آژانس و اعلام موجودی اورانیوم غنی‌شده مرتبط کرده‌اند، این پیشنهاد بر سقف‌های غنی‌سازی مرحله‌ای متمرکز است که با کاهش تدریجی سطح غنی‌سازی در ازای تضمین‌های امنیتی همراه است.

طی پنجره ۳۰ روزه پیش از رأی، آمریکا باید گفت‌وگوی مستقیم با ایران را از سر گیرد. حتی مذاکرات مقدماتی می‌تواند به تهران نشان دهد که واشنگتن تمدید را به‌عنوان فرصت، نه تله، می‌بیند. برای اعتبار دادن به تمدید اسنپ‌بک، ایران باید اقدامات معناداری با آژانس انجام دهد، از جمله اجازه دسترسی مجدد بازرسان و ارائه توضیح درباره موجودی اورانیوم غنی‌شده تاییدنشده.

در مقابل، واشنگتن می‌تواند تضمین مشروط ارائه دهد که در طول دوره تمدید از حمایت یا مشارکت در حملات نظامی علیه تأسیسات هسته‌ای ایران خودداری کند، مشروط بر همکاری ایران با آژانس و پایبندی به قطعنامه. این تضمین نشان می‌دهد که تمدید برای تثبیت وضعیت است، نه برای خرید زمان برای اقدامات نظامی بیشتر.

اگر ایران باور کند که آمریکا آماده حمایت از مذاکرات تحت این شرایط است، ممکن است تمایل بیشتری برای پذیرش تمدید اسنپ‌بک داشته باشد. اروپا به تنهایی نمی‌تواند این تضمین را بدهد — فقط واشنگتن قادر است؛ و اگر آمریکا قدم جلو بگذارد و نیت خود را به ایران نشان دهد، روسیه و چین احتمالاً از ایران پیروی کرده و در رأی‌گیری ممتنع خواهند بود تا وتو نکنند.

دولت آمریکا باید با هم‌پیمانان اروپایی خود همکاری نزدیک داشته باشد تا پیشنهاد تمدید یکپارچه‌ای در شورای امنیت ارائه دهند و به‌طور فعال پیش‌نویس قطعنامه را شکل دهند. نقطه شروع باید تأکید روشن بر نظارت آژانس به‌عنوان پایه هر محدودیت بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران در طول تمدید شش ماهه باشد.

برای جلوگیری از بن‌بست فعلی -که درخواست آمریکا برای عدم غنی‌سازی ممکن است باعث وتوی روسیه یا چین شود — قطعنامه باید پارامتر‌های واقعی و قابل اجرا پیشنهاد کند.

گزینه پیشنهادی -سقف‌های غنی‌سازی مرحله‌ای

این گزینه مکمل، اما متمایز از موضع E۳ است و غنی‌سازی موجود اورانیوم غنی‌شده ایران را به‌طور تدریجی کاهش می‌دهد. به‌عنوان مثال:

ماه اول: سقف غنی‌سازی حدود ۶۰٪

ماه سوم: کاهش به ۲۰٪

پایان ماه ششم: بازگشت به حد برجام ۳.۶۷٪

برای جلب نظر ایران، قطعنامه می‌تواند صراحتاً ممنوعیت اقدام نظامی علیه تأسیسات هسته‌ای ایران را در طول دوره تمدید، مشروط بر رعایت معیار‌های راستی‌آزمایی، لحاظ کند. این ممنوعیت برای همه اعضای سازمان ملل الزام‌آور خواهد بود و به ایران اطمینان امنیتی می‌دهد تا اقدامات شفافیت معنادار را بپذیرد.

تمدید اسنپ‌بک به معنای عقب‌نشینی آمریکا از سیاست همیشگی صفر غنی‌سازی نیست، بلکه نشان‌دهنده پذیرش این است که اصرار بر خواسته‌های حداکثری در شرایط کنونی، دیپلماسی را مسدود می‌کند. تمدید زمانی برای ایجاد فضای سیاسی جهت پیگیری اصول از طریق مذاکره است.

پنجره اسنپ‌بک همچنین می‌تواند برای احیای بحث درباره کنسرسیوم منطقه‌ای چرخه سوخت استفاده شود — ایده‌ای که پیش از جنگ دوازده روزه مطرح شده بود. چنین چارچوبی، با نظارت بین‌المللی، می‌تواند به ایران دسترسی به فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز بدهد و نگرانی‌های اشاعه را برطرف کند و گفت‌وگوی گسترده‌تری درباره محدودیت‌های هسته‌ای منطقه‌ای باز کند.

فشار زمانی

با توجه به ریسک قابل توجه تشدید در صورت اقدام نظامی، ایالات متحده باید تلاش کند مکانیزم اسنپ‌بک را برای شش ماه تمدید کند.

بسیاری در آمریکا و اسرائیل احتمال موفقیت دیپلماسی را کم می‌دانند. با این حال، اقدام نظامی تنها راه‌حل‌های موقت با هزینه استراتژیک بسیار بالا ارائه می‌دهد. حملات اسرائیل و آمریکا می‌تواند برنامه هسته‌ای ایران را به تأخیر بیندازد، اما نابود نکند، و تقریباً خروج ایران از نظارت بین‌المللی و شتاب به سوی توسعه سلاح‌ها را در خفا تضمین می‌کند.

حملات ژوئن این دینامیک را به وضوح نشان داد: فشار نظامی به جای محدود کردن برنامه ایران، باعث محدودیت بیشتر دسترسی آژانس شد. اکنون واشنگتن کمتر از یک ماه فرصت دارد تا طوفان قریب‌الوقوع را متوقف کند.