تنش های ادامه دار در شورای همکاری خلیج فارس

تنش‌های ادامه دار در شورای همکاری خلیج فارس
شورای همکاری عرب خلیج فارس شورایی که به نام "شورای همکاری دولت‌های عرب خلیج فارس" شناخته شده است به دلیل برخورداری از جایگاه استراتژیک خود در خاورمیانه و ثروت‌های عظیم طبیعی، جبهه‌ای مهم و با نفوذ در جهان عرب محسوب می‌شود که تصمیماتش می‌تواند بر روند جریانات مختلف در خاورمیانه تاثیر گذار باشد، که عملاً در ادوار گذشته نشست‌ها به چنین دستاورد و جایگاهی دست پیدا نکردند. در روز ۲۵ می ۱۹۸۱ شورای همکاری خلیج فارس با گردهمایی کشور‌های بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی به طور رسمی تشکیل شد. این شورا در حالی تاسیس شد که همه کشور‌های حوزه خلیج فارس در آن حضور نداشتند.
اهداف شورای همکاری خلیج فارس نیز از این قرار بود:
۱ - بررسی تحولات منطقه‌ای و ارزیابی امور سیاسی در حوزه خلیج فارس و خاورمیانه؛
۲- ایجاد قوانین جامع مشترک در زمینه امور اقتصادی، مالی، تجارت، توریسم، قضایی و دولتی میان اعضای شورا؛
۳ - تقویت امور علمی و تکنولوژیکی، امور صنعتی، کشاورزی و آبرسانی؛
۴ - ایجاد مراکز تحقیقاتی-علمی؛
۵ - تشویق همکاری‌های بخش خصوصی کشور‌های عضو با یکدیگر؛
۶ - تقویت روابطه هر چه بیشتر میان مردم کشور‌های عضو این شورا؛ اعضای این شورا همچنین تصریح کردند که هدف اصلی از تاسیس شورای همکاری خلیج فارس ایجاد صلح و ثبات در خاورمیانه و همچنین تثبیت همکاری‌های هر چه بیشتر میان کشور‌های عضو با دیگر کشور‌های منطقه است.
گفتنی است که شورای همکاری در اساس برای مقابله با سیاست‌های ایران تاسیس شد، اما به تدریج کارکرد اقتصادی، امنیتی و نظامی پیدا کرد. کشور‌های اعضا تقریبا در همه نشست‌ها بر «همکاری عربی مشترک» تاکید می‌کنند. اما عملا در این اواخر، هر کدام راه دیگری را می‌رود. در گذشته نه چندان دور، زمانی که منتقدان نظام‌های عربی از تفرقه عرب‌ها در اتحادیه عرب انتقاد می‌کردند، شواری همکاری را به عنوان الگویی از همکاری نزدیک کشور‌های عربی یاد می‌کردند و حتی در دوره‌ای از احتمال عضویت مراکش و اردن در شورای همکاری سخن می‌رفت. اما در حال حاضر، اگر چه، هیچ کشوری از اعضا، به خروج یا انحلال این شورا ابراز تمایل نکرده است، اما دیگر کسی این نهاد را به لحاظ همکاری بهتر از اتحادیه عرب نمی‌داند. احتمالا شورای همکاری هم به سرنوشت اتحادیه عرب دچار خواهد شد: محل نشست‌های صوری با تعارفات دیپلماتیک، اما بدون هیچ همکاری عملی. حال بنظر می‌رسد تنش‌های شورا مجدداً به نقطه اوج خود رسیده و قطر و عربستان سعودی در چند وقت اخیر مشکلاتشان بیشتر هم شده، این در حالی است که ریاض در سی و نهمین نشست شورای همکاری خلیج فارس، قطر را به نشست دعوت نکرد و در مقابل قطر نیز با راه انداختن نشست دوحه در حال مقابله به مثل با ریاض بر آمد.
نشست بین المللی دوحه از روز شنبه به مدت دو روز با موضوع «شکل گیری سیاست در جهان به هم پیوسته» برگزار شد. این نشست با تمرکز به امنیت، صلح و میانجیگری، توسعه اقتصادی و روند‌ها و گزار‌ها به رویداد‌ها و تنش‌های جهان می‌پردازد و از آنجایی که قطر با توجه به اختلاف‌های اساسی با عربستان سعودی و شورای همکاری خلیج فارس بانی این نشست بود به نظر می‌رسد تصمیم دارد شورای همکاری خلیج فارس را به چالش بکشد حال با توجه به سخنرانی آتشین امیر قطر در نشست بین المللی دوحه این موضوع را مورد بررسی قرار دهیم که آیا نشست بین المللی به معنای نابودی شورای همکاری خلیج فارس است؟
۱- به نظر می‌رسد مقامات قطری از فرصت بدست آمده نهایت استفاده را برده اند، تا جایی که امیر و وزیر امور خارجه این کشور، از فرصت سخنرانی خود در نشست دوحه برای حمله به طیفی از کشور‌های عربی و حاشیه خلیج فارس به رهبری عربستان سعودی استفاده کردند و یادآور شدند که نزدیک به یک سال و نیم است این کشور را تحت محاصره قرار داده اند.
۲- تمیم بن حمد آل ثانی در این نشست گفت: «موضع دوحه در خصوص حل بحران بوجود آمده در روابط با چهار کشور عربی تغییر نکرده و ما همچنان بر گفتگو و عدم مداخله در امور داخلی کشور‌ها تأکید داریم. وی با اشاره به اینکه گفتگو‌ها تنها راه پایان دادن به شکاف بین طرف هاست هرچند که اختلافات زیاد باشد. خواستار مذاکره و چانه زنی پیرامون این اختلافات شد. آل ثانی در این سخنرانی کنایه‌ای هم به مقامات سعودی زد و گفت: «سرکوبگری، استبداد و نقض حقوق بشر به تهدیدی برای بشریت تبدیل شده است و اینکه منازعات فراگیر تمام جهان را فراگرفته و رژیم‌هایی را بوجود آورده که حقوق بشر را به رسمیت نمی‌شناسند.»
۳- این نشست سخنران دیگری نیز داشت که نسبت به امیر قطر سخنان به مراتب تندتر و انتقادی تری را به مقامات سعودی و کشور‌های هم پیمان آن داشت. محمد بن عبدالرحمن آل ثانی وزیر امور خارجه قطر در ادامه نشست، کلیت تشکیلات شورای همکاری خلیج فارس را زیر سؤال برد و خواستار بازسازی و تشکیل مجدد ائتلاف‌های منطقه‌ای و تدوین اصول جدید مدیریتی شد. وی در ادامه به ضعف‌های شورای همکاری خلیج فارس اشاره کرد و گفت: شورای همکاری و دبیر کل آن فاقد قدرت و نیرو شده اند. وی افزود: کشور‌های عضو شورا از ۱۸ ماه پیش شاهد بحران هستند، لذا شورا نتوانسته در جهت حفظ صلح بین کشور‌ها قدم بردارد. محمد بن عبدالرحمن همچنین تصریح کرد: غرب هیچ اقدامی در جهت برداشتن محاصره قطر برنداشته است و یادآور شد که قطر هیچ تلاشی از غرب برای حل مشکلات اجتماعی ناشی از محاصره (چهار کشور عربی علیه دوحه) به خصوص در مشکلات خانواده‌ها ندیده، اما همچنان به ایفای نقش کویت برای حل بحران امیدوار هستیم.
۴- در این شرایط به نظر می‌رسد که کشور‌های حاشیه خلیج فارس به دو دسته تقسیم شده اند. کشور‌هایی مثل عربستان سعودی و امارات متحده عربی در یکسو و قطر به همراه کشور‌های میانه رویی مانند کویت و عمان در سویی دیگر قرار دارند. این در شرایطی است که اخبار واصله حاکی از آن است که امارات متحده عربی سعی دارد تا با نزدیک شدن به عمان به واسطه رژیم صهیونیستی این ارتباط را قطع کند و عمان را در ترکیب خود بگنجاند.
۵- البته اختلاف‌ها فقط بین کشور‌های حاشیه خلیج فارس نیست. ترکیه نیز در یک دسته بندی منطقه‌ای در تیم قطر و روبروی امارات متحده عربی و عربستان سعودی ایستاده است که ماجرای قتل جمال خاشقچی و افشاگری آن توسط مقامات ترکیه‌ای و شخص رجب طیب اردوغان از نمونه‌های بارز این دسته بندی است.
۶- حالا منطقه خاورمیانه در میان دو اتحاد، یعنی مثلث ایران، قطر و ترکیه و دوکشور عربستان سعودی و امارات متحده عربی قرار گرفته است. عراق و سوریه و لبنان در تیم اول حضور دارند و بحرین و مصر در تیم دوم. عربستان و امارات می‌خواهند عمان و کویت را جذب خود کنند و در مقابل قطر می‌خواهدکل بازی شورای همکاری خلیج فارس را به هم بریزد.
نتایج و دورنمای روابط
حال سوال اینجاست که آینده رابطه قطر و عربستان سعودی چگونه خواهد بود؟ بررسی متغیر‌های مختلف اثرگذار بر روابط عربستان و قطر نشان می‌دهد که آثار متغیر‌های زیادی در روابط آن‌ها تاثیرگذار بوده است. به عنوان نمونه، متغیری مانند «فقدان نظام امنیتی منطقه ای» به رغم اثرگذاری بالا در روابط، اثرپذیری چندانی از سایر متغیر‌ها ندارد و به عنوان مؤلفه‌ای با اثرگذاریِ تا حدّ زیادی پایدار و ثابت در روابط محسوب می‌شود. هم چنین متغیر «ظرفیت و سیاست گازی قطر»، کم‌ترین اثرگذاری را در روابط دوحه و ریاض دارد و متغیر «پیمان‌های امنیتی قطر» نیز تأثیر متوسطی بر روابط طرفین دارد. سه متغیر «چالش‌های داخلی عربستان»، «رابطه قطر با محور مقاومت» و «اقدام قطر در گسترش گفتمان اسلام سیاسی اخوانی»، نیز آثاری نسبتاً قوی بر روابط عربستان و قطر دارند. متغیر «رقابت‌های دوجانبه میان دوحه و ریاض» به رغم اثرگذاری نسبتاً قوی، بیش‌ترین اثرپذیری را از سایر متغیر‌ها دارد. با این حال، نتیجه نهایی و اساسی آن است که سه متغیر «هژمونی گرایی عربستان»، «جاه طلبی منطقه‌ای قطر» و «ظرفیت و سیاست رسانه‌ای قطر»، سه متغیر اصلی و تعیین کننده در روابط عربستان و قطر در طول سال‌های پیش رو هستند. به عبارت دیگر، به رغم پیچیدگی روابط دوحه و ریاض و اثرگذاری متغیر‌ها و بازیگران متعدد بر این روابط، در تحلیل روابط دو کشور و ارائه دورنمایی در خصوص آن‌ها باید این سه متغیر را به عنوان متغیر‌های کلیدی در نظر گرفت؛ لذا در مجموع در حالی که احتمالاً هژمونی گرایی عربستان سعودی در منطقه یا شبه جزیره عربی تداوم خواهد یافت و قطر نیز حاضر به کنار گذاشتن جاه طلبی منطقه‌ای خود یا سیاست رسانه‌ای کنونی خود نیست به نظر می‌رسد که به رغم فراز و نشیب ها، تنش به عنوان ویژگی اصلی روابط دو کشور در طول سال‌های آینده خواهد بود.
کشور‌های عربی در حالی از ابتدا این سازمان را بنا نهادند که می‌پنداشتند در سایه آن می‌توانند اختلافات را کنار گذاشته و به یک اتحاد فرهنگی، سیاسی و اجتماعی دست پیدا کنند، اما در نهایت مانند اتحادیه عرب تبدیل به یک اتحادیه شکننده به دلیل اختلافات در دیدگاه و مواضع در قبال مسائل مختلف شد. این مسأله نشان داد که داشتن اشتراکات اجتماعی، فرهنگی، طایفه‌ای و حتی زبانی و ریشه‌ای به تنهایی نمی‌تواند به اتحاد سیاسی موفق تبدیل شود. اختلافات میان کشور‌های عربی و در رأس آن‌ها عربستان و قطر نشان داد که این اختلافات مولود امروز و دیروز نیست بلکه عوامل زیادی باعث انفجار این اختلافات شده است.
در نهایت باید دید که قطر چه تصمیمی در خصوص ماندن در شورای همکاری خلیج فارس ویا رفتن از آن اتخاذ می‌کند و اینکه این تصمیم چه تأثیری بر طولانی‌تر شدن بحران منطقه خلیج فارس و وارد آمدن شوک دیگری به عربستان خواهد داشت.


سید فرشید کاظمی پیرسرا