اهمیت و ابعاد همکاری‌های امنیتی بریکس و جایگاه کلیدی ایران

اگرچه تمرکز سازمان بریکس (BRICS) بویژه در حوزه نهادسازی ، به عنوان مثال از طریق بانک توسعه جدید، بر همکاری‌های اقتصادی میان اعضا است اما با برگزاری نشست دبیران شورای امنیت ملی کشورهای عضو - متشکل از برزیل، روسیه، هند، چین، آفریقای جنوبی و اعضای جدید از جمله ایران) در برزیل، همکاری‌های امنیتی این بلوک اهمیت بیشتری یافته است. سفر «علی اکبر احمدیان»، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، به برزیل برای شرکت در این نشست، نشان‌دهنده نقش فزاینده ایران در همکاری‌های امنیتی چندجانبه و تلاش برای تقویت جایگاه خود در نظام امنیتی در حال گذار بین‌المللی است.

اهمیت همکاری‌های امنیتی بریکس

بریکس که در سال ۲۰۰۹ تأسیس شد، بر این فرض بنا نهاده شد که نهادهای بین‌المللی بیش از حد تحت سلطه قدرت‌های غربی هستند و دیگر به کشورهای در حال توسعه خدمت نمی‌کنند. این بلوک به دنبال هماهنگ کردن سیاست‌های اقتصادی و دیپلماتیک اعضای خود، تأسیس نهادهای مالی جدید و کاهش وابستگی به دلار آمریکا بوده است.

اما اگرچه گروه بریکس جایگاه قدرت‌های غربی را در نظم جهانی فعلی زیر سوال می‌برد، اما هنجارهایی را که نظام بین‌المللی بر اساس آنها بنا شده است، زیر سوال نمی‌برد. این سازمان به دنبال ایجاد مکانیسم‌های امنیتی مستقل برای مقابله با تهدیدات مشترک مانند تروریسم، امنیت سایبری و مداخلات خارجی است.

 در واقع بریکس به عنوان یک بلوک غیرغربی، درصدد ایجاد توازن در نظام امنیتی بین‌المللی و کاهش وابستگی به نهادهای تحت نفوذ غرب (مانند ناتو) است. در حالی که غرب و در راس آنها آمریکا طی دهه‌های اخیر با یکجانبه‌گرایی و استفاده ابزاری از هنجارها و نهادهای بین‌المللی یا در بی‌ثبات‌سازی کانون‌های رقابت ژئوپلتیک علیه رقبا مستقیماً نقش داشته اند و یا از آنها بهره‌برداری کرده‌اند، رویکرد موزانه‌سازی بریکس به دیگر دولت‌ها انگیزه می‌دهد تا از این گروه برای تقویت این هنجارها و همچنین مبارزه با تهدیدات امنیتی علیه صح وثبات بین‌المللی استفاده کنند.

1- گسترش همکاری‌های ضدتروریستی و امنیت سایبری 

کشورهای عضو بریکس با چالش‌های مشترکی مانند تروریسم (به‌ویژه گروه‌های تکفیری)، جرائم سازمان‌یافته فراملی و تهدیدات سایبری روبه‌رو هستند. حوزه امنیت سایبری برای کشورهای عضو بریکس بسیار مهم است، زیرا حدود ۴۰ درصد از کل کاربران اینترنت در کشورهای عضو بریکس قرار دارند و در ۲۰۲۳ حجم حملات به زیرساخت‌های حیاتی اعضا شاهد رشد ۳5 درصدی بوده است.

. این امر باعث ایجاد علاقه برای آنها در همکاری برای توسعه، واردات یا صادرات فناوری‌های مرتبط با امنیت سایبری می‌شود.

این نشست می‌تواند زمینه‌ساز هماهنگی بیشتر در عملیات اطلاعاتی، اشتراک داده‌های امنیتی و تدوین استراتژی‌های مشترک باشد.

2- امنیت انرژی و امنیت اقتصادی

 امروزه امنیت انرژی یکی از مولفه‌های اصلی توسعه پایدار شناخته می‌شود و از همین رو تلاش برای به دست گرفتن نبض شریان‌های اصلی انرژی بویژه نفت و گاز به بخش مهمی از رقابت‌های ژئوپلتیکی قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل شده است. انرژی یکی از حوزه های مهمی است که کشورهای بریکس می توانند در آن فعالیت کنند چنانکه تجارت درون‌گروهی این بلوک از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۳ افزایش ۲۰۰درصدی داشته است.

 در این میان با توجه به اینکه همکاری در زمینه امنیت انرژی می‌تواند از تحریم‌های یکجانبه غرب بکاهد و همچنین به دلیل عضویت همزمان قطب‌های مهم تولید انرژی (مانند روسیه، ایران و عربستان با تولید ۴۳٪ نفت جهان) و بازارهای مصرف بزرگ انرژی (هند و چین و برزیل) در این سازمان، مسئله امنیت خطوط انتقال انرژی (حفاظت از ۶۵٪ خطوط حمل‌ونقل انرژی جهانی) برای اعضا از جایگاه کلیدی برخوردار است.

سهم اعضا بریکس در بازار جهانی انرژی در حال افزایش است و این در حالی است که همکاری‌ها تا کنون بیشتر دوجانبه بوده است. بنابراین کارشناسان معتقدند سهم فزاینده از امنیت و حکمرانی انرژی مستلزم یک واکنش هماهنگ و یک استراتژی چندجانبه است که می‌تواند فرصت های توسعه را برای همه اعضا به ارمغان آورد.

در این رابطه الکساندر سیلویرا، وزیر معادن و انرژی،20 مارس (1 فرودین) در مراسم افتتاحیه دومین نشست انرژی بریکس، به ریاست برزیل، در برازیلیا اظهار داشت: «این مسئولیت ماست که به دنبال تعادل بین امنیت انرژی، توسعه پایدار و گذار به آینده‌ای با کربن کم باشیم».

سیلویرا استدلال کرد: «گسترش این بلوک، اهمیت ما را برجسته می‌کند و ما را به تقویت کشورهای جنوب جهان فرا می‌خواند. این امر مستلزم بهبود مدیریت همکاری‌های انرژی است تا آن را فراگیرتر و پایدارتر کند. ما باید اقدامات خود را هماهنگ کنیم و اطمینان حاصل کنیم که ادغام اعضای جدید، قابلیت‌های ما را تقویت کرده و فرصت‌های ما را گسترش می‌دهد.»

3-  هماهنگی در بحران‌های منطقه‌ای

با توجه به نقش روسیه و چین در بحران‌هایی مانند اوکراین و تایوان، و نقش ایران در غرب آسیا، بریکس می‌تواند به یک پلتفرم مهم برای مدیریت بحران‌های بین‌المللی تبدیل شود. ایران، روسیه و چین در سالهای اخیر چندین دور رزمایش مشترک دریایی در قالب سازوکار کمربند امنیت دریایی در آب‌های اقیانوس هند و دریای عمان و خلیج فارس برگزار کرده‌اند تا نشانه‌ای از اتحاد برای حفظ امنیت دریانوردی و خطوط کشتی‌رانی و مقابله با مداخلات فرامنطقه‌ای باشد.

جایگاه ایران در نظم امنیتی غرب آسیا از نگاه بریکس

از نگاه بریکس، ایران یک بازیگر کلیدی در مبارزه با تروریسم (مانند داعش) و تأمین امنیت انرژی است. عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای (SCO) و بریکس، این جایگاه را تقویت می‌کند.

همچنین کنترل ایران بر تنگه هرمز و نقش آن در بازار نفت، آن را به شریکی امنیتی-اقتصادی مهم برای بریکس تبدیل کرده است. همکاری ایران با چین و روسیه در پروژه‌های انرژی می‌تواند امنیت عرضه انرژی به اعضای بریکس را تضمین کند. 

از طرف دیگر ایران دارای توانمندی‌های سایبری پیشرفته است و می‌تواند در همکاری‌های امنیت سایبری بریکس نقش ایفا کند مانند امضا توافقنامه تشکیل مرکز مبارزه با تروریسم سایبری توسط ایران-هند-آفریقای جنوبی در سال 2024.

در جمع‌بندی باید گفت، بریکس در حال تبدیل شدن به یک قطب امنیتی مستقل است که ایران با دارا بودن جایگاه استراتژیک جغرافیایی، توانمندی‌های نظامی پیشرفته، نفوذ در کانون‌های بحران منطقه‌ای می‌تواند تا از اهداف امنیتی این بلوک را محقق سازد.