ایران- ارمنستان؛ متحدانی فراتر از همسایگی

سال گذشته در پائیز، «مهر گریگوریان» معاون نخست‌وزیر ارمنستان در جمع یک هیئت ایرانی در ایروان با تاکید بر روابط خوب دو کشور گفت که اتباع ارمنستانی، ایران را خانه خود می‌دانند و اتباع ایرانی، ارمنستان را خانه خود و این نشان‌دهنده روابط مستحکم دو کشور است. این سخن معاون نخست وزیر ارمنستان نزدیکی دو کشور ایران و ارمنستان را نشان می‌دهد. در بهار 1404 یعنی کمتر از یک هفته پیش نیز رزمایش همزمان بین 2 کشور جمهوری اسلامی ایران و ارمنستان در منطقه عمومی نوردوز برگزار شد. براساس گزارش منابع نظامی ایرانی، هدف اصلی از اجرای «رزمایش همزمان»، تقویت امنیت مرزها بود و این رزمایش در راستای صلح پایدار در منطقه اجرا شد. «سردار سرتیپ دوم پاسدار علیرضا مدنی»، فرمانده لشکر عملیاتی ۳۱ عاشورا در منطقه مرزی نوردوز نیز در حاشیه رزمایش تاکید کرد که این رزمایش در راستای تعاملات مرزی و هماهنگی‌های لازم بین نیروی زمینی سپاه پاسدران انقلاب اسلامی و ارتش ارمنستان برگزار شد. وی، خاطرنشان کرد: هدف از اجرای رزمایش مشترک بین ایران و ارمنستان، تقویت امنیت پایدار مرزی و مبارزه با تروریسم است که در منطقه عمومی نوردوز شاهد اجرای آن هستیم.

در عین حال فراتر از مباحث نظامی، روابط ایران و ارمنستان ابعاد بسیاری گسترده‌تر و جامع تری برای دو طرف به همراه دارد:

دالان شمال- جنوب، عامل پیوند ایران-ارمنستان

آن چه از نظر اقتصادی می‌‍تواند عامل پیوند ایران و ارمنستان به شمار رود، نقش دو کشور در تکمیل کریدورجهانی شمال جنوب به عنوان یک مسیر ترانزیتی بین‌المللی است. قرارداد ایجاد کریدور شمال-جنوب در سال 2000 در سن پترزبورگ (روسیه) در چارچوب دومین کنفرانس حمل و نقل اوراسیا توسط روسیه، ایران و هند امضا شد. سپس سایر کشورها از جمله ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، ترکیه و ... به آن پیوستند. در ابتدا، کریدور حمل و نقل شمال-جنوب به عنوان یک مسیر جایگزین برای حمل بار از هند به اروپا و بالعکس در نظر گرفته شده بود، که به شرکتهای حمل امکان می دهد هزینه ها و زمان حمل بار را کاهش دهند، اما اکنون این کریدور میتواند فراتر از هند، چین و کشورهای شرق آسیا را نیز دربر گیرد.

کریدور حمل و نقل از شهر سن پترزبورگ روسیه شروع می شود که به شمال شرق اروپا متصل می شود، از آنجا از طریق آبراه، جاده و راه آهن به دریای خزر و قفقاز جنوبی متصل می شود. سپس تا بنادر جنوبی ایران امتداد می یابد و از آنجا از طریق خلیج فارس و دریای عرب به بنادر هند متصل می شود. در حال حاضر حمل و نقل بار بین هند و روسیه عمدتاً از طریق کانال سوئز انجام می شود. بهره برداری از کریدور امکان کاهش زمان را از 42 روز به 16-21 روز می دهد، یعنی طول سفر را حدود دو برابر کاهش می دهد. البته شرایط تعرفه ای برای حمل بار از طریق کانال سوئز از اهمیت قابل توجهی برخوردار است.

طی چند سال گذشته همزمان با تشدید تنش‌ها در قره باغ، برخی کشورها از جمله جمهوری آذربایجان با تشویق و حمایت ترکیه طرح مسیر شرقی و غربی زنگزور در موازات مرز ارمنستان با ایران را مطرح کردند. مسیر زنگزور قرار بود جمهوری آذربایجان را بدون عبور از ایران به منطقه نخجوان متصل کند، اما فراتر از این مسیر دسترسی ایران به ارمنستان و مسیر حمل و نقل از جنوب ایران به روسیه را مختل می‌کرد. جمهوری خودمختار نخجوان در جنوب قفقاز و شمال رود ارس واقع شده و از شمال و شرق همسایه ارمنستان است و از جنوب با ایران هم مرز است از غرب مرز نسبتا محدودی با ترکیه دارد، اما مستقیم به خاک جمهوری آذربایجان دسترسی ندارد و راه ارتباطی این منطقه به جمهوری آذربایجان از مسیر ایران می‌گذرد. برخلاف مرز ایران و جمهوری آذربابجان که حدود ۶۹۰ کیلومتر است، مرز ایران و ارمنستان تنها ۴۴ کیلومتر طول دارد. ترکیه از طریق یک باریکه مرزی با نخجوان در ارتباط است و احداث «گذرگاه زنگزور» به این کشور امکان می‌دهد تا از طریق مسیر زمینی و راه آهن شهر قارص را به باکو وصل کند. این ارتباط برای صدور نفت و گاز جمهوری‌ آذربایجان به ترکیه و کشورهای اروپایی مهم است، اما از طرف دیگر مسیر دسترسی ایران به ارمنستان را مسدود خواهد کرد، از این رو ایران به شدت با احداث این دالان مخالف است. حتی بعضی از ناظران سیاسی و رسانه‌های ایران نسبت به «خفگی استراتژیک» این کشور در صورت تغییر جغرافیای سیاسی منطقه و قطع دسترسی به خاک ارمنستان هشدار داده‌اند و از همین رو نیز پیشتر، رهبر معظم انقلاب اسلامی، «آیت‌الله خامنه‌ای» در دیدار با آقای پاشینیان در تهران با احداث «گذرگاه زنگزور» مخالفت کرده بود.

 در واقع بعضی از صاحب نظران ایران از این نگرانند که احداث «گذرگاه زنگزور» به نقض حاکمیت ارمنستان بر منطقه مرزی با ایران منجر شود و ارتباط دو کشور قطع شود. مسیر اصلی ارتباطی زمینی ایران با اروپا از ترکیه می‌گذرد اما عدم ارتباط زمینی با ارمنستان باعث می‌شود که ترکیه خود را تنها مسیر دسترسی ایران به اروپا بداند و از همین رو نیز ایران با حمایت از ارمنستان تا کنون مانع از احداث دالان زنگزور برای جلوگیری از قطع دسترسی ایران به ارمنستان شده است. برگزاری مانور مشترک نظامی میان ایران و ارمنستان نیز پیام آشکاری به همراه دارد و نشان می‌دهد که ایران همچنان بجای دالان شرقی و غربی زنگزور بر دالان شمال و جنوب تاکید دارد.

اهمیت ثبات در منطقه

هم برای ایران و هم برای ارمنستان، ثبات در منطقه عاملی مهم و حیاتی به شمار می‌رود. حمایت ایران از کریدور شمال و جنوب نیز در راستای ثبات مرزها صورت می‌گیرد. این در حالی است که بازیگرانی مانند ترکیه با تاکید بر اجرای دالان زنگزور بدنبال بر هم زدن ثبات مرزها هستند. حتی رژیم صهیونیستی با حمایت از جمهوری آذربایجان در جنگ قره باغ بر آتش جنگ دمید. از این رو برای ارمنستان شراکت و هم پیمانی با ایران به عنوان شراکت با کشوری است که نه بدنبال جنگ و نه بدنبال برهم زدن مرزهای منطقه است.

مزیت اتحاد با ایران برای ارمنستان

در میان متحدان خارجی ارمنستان، ایران یکی از با ثبات‌ترین و مطمئن‌ترین متحدان به شمار می‌رود. کشورهای غربی و از جمله آمریکا نمی‌توانند متحدان با اعتمادی برای ایروان به شمار روند، چون کشورهای غربی و بویژه آمریکا رابطه بسیار نزدیک و استراتژیکی با اسرائیل دارند و صهیونیست‌ها در طول جنگ قره باغ یکی از اصلی‌ترین تامین کنندگان تسلیحات علیه ارمنستان بودند. دیگر متحدان سنتی ارمنستان از جمله روسیه نیز رویکردی بی طرفانه نسبت به تحولات قره باغ و حتی احداث دالان زنگزور در پیش گرفته‌اند و این تنها ایران است که به طور شفاف خطوط قرمز خود در قره باغ با تاکید بر مخالف با دالان زنگزور اعلام کرده است. از این رو، برای ارمنستان، اتحاد با جمهوری اسلامی ایران یک اتحاد قابل اعتماد و پایدار به شمار می‌رود.