پادزهر تحریم نفتی

حوزه نفتی ایران، در طول چهار دهه گذشته، به دفعات متعدد از سوی آمریکایی‌ها تحریم شده است. تحریم‌های سال ۹۰ و ۹۱ به لحاظ حجم و ابعاد، گسترده‌ترین نوع تحریم نفتی بوده است. آمریکا با آغاز تحریم‌های نفتی در ۱۳ آبان، به دلیل مقاومت کشور‌های مصرف کننده نفت ایران در برابر سیاست‌های یکجانبه خود، به صورت موقت هشت کشور را از تحریم نفتی معاف کرد، تا این کشور‌ها حداکثر تا آوریل خود را با تحریم‌ها همگام سازند و واردات نفت خود از ایران را به صفر برسانند. از طرفی تا پایان ضرب الاجل کاخ سفید به کشور‌های معاف از تحریم، چشم انداز روشنی وجود ندارد.
آمار‌ها درگذشته نشان می‌دهد در سال‌های ۹۰ و ۹۱ نیز که آمریکا نفت ایران را به‌همراه بخش‌های دیگر تحریم کرد، بیشترین کاهش صادرات نفت و فرآورده‌های آن مربوط به سال ۹۳ است که میزان صادرات روزانه نفت و میعانات گازی به یک‌میلیون و ۴۶۲ هزار بشکه رسیده است و هیچگاه صادرات نفت رقمی کم‌تر از این را تجربه نکرده است. در مقطع کنونی، که آمریکا با یک جو روانی القا می‌کند به تدریج خرید نفت ایران را به صفر می‌رساند، تجربه گذشته وحال نشان می‌دهد به علت نیاز مبرم بازار به نفت ایران، پرهیز از شوک قیمتی و ناتوانی تولید کنندگان نفت در جبران کسری نفت ایران، این امر به سختی امکان پذیر است.
کاهش یک‌میلیون بشکه‌ای تولید و صادرات نفت ونزوئلا، کاهش ۶۵۰ هزار بشکه‌ای تولید و صادرات لیبی، کاهش ۸۵ درصدی صادرات نفت آمریکا به کانادا از طریق خط لوله و پیش‌بینی کاهش ۵۰۰ هزار بشکه‌ای صادرات نفت عربستان در ماه پایانی سال جاری میلادی ازجمله این موارد است که پروژه حذف ایران از بازار نفت را به یک رؤیا تبدیل می‌کند. بر این اساس، تحریم نفتی ایران تا جایی ادامه خواهد داشت که باعث شوک قیمتی در بازار نشود.

به موازات اینکه ما از تحریم‌های گذشته درس می‌گیریم و نقاط ضعف و قوت خود را می‌شناسیم، ایالات متحده آمریکا نیز از تجربه همیشگی خود در خصوص تحریم ایران درس می‌گیرد و همه تلاش خود را برای ثبات قیمت نفت و حامل‌های آن مصروف می‌دارد؛ بنابراین در حال حاضر در ارائه مهلت به خریداران نفتی ایران، دو تهدید عمده از سوی آمریکا متوجه است؛ یکی تعیین جایگزین‌های نفت ایران که با آمار ارائه شده چنین امری به سختی قابلیت تحقق دارد و دیگری پایین نگه داشتن قیمت نفت است که از مسیر اقناع تولید کنندگان به افزایش تولید خود امکان بروز دارد.
با این اوصاف، باید خیلی زود به دنبال دورزدن و خنثی کردن نسخه آمریکا برای زمین گیر کردن برنامه نفتی در ایران باشیم که از این منظر با درک نقاط قوت و ضعف از سوی کارشناسان و تحلیلگران اقتصادی راهبرد‌های عملیاتی به ذهن می‌رسد که تأمل در آن خالی از لطف نیست:
- دور زدن تحریم‌ها هر چند کار سختی است، ولی در عین حال با شیوه‌های مختلفی امکان پذیر است. نکته مهم این که ج. ا. ایران هر چند می‌تواند از تحریم‌های گذشته عبرت بگیرد، ولی استفاده از سازوکار‌های گذشته در شرایط فعلی کارایی لازم را نخواهد داشت؛ چرا که این سازوکار‌ها برای آمریکا کاملاً روشن و واضح است و ظرفیت عملیاتی ندارد. برای خنثی کردن تحریم‌های آمریکا به خصوص تحریم نفتی، به متحدانی همچون روسیه، چین و... نیازداریم و لازم است با تحرک دیپلماسی، روابط خود را با آن‌ها گسترش دهیم و از شکاف‌های فعال در حوزه سیاست بین الملل که بین آمریکا و دیگران و حتی متحدان آن وجود دارد، نهایت بهره برداری را داشته باشیم؛ کما اینکه همین شکاف‌های سیاسی- اقتصادی با آمریکا امروز اهداف این کشور را در تحریم‌های ثانویه (تحریم نفتی) محقق نکرده است.
-ایجاد تنوع در بازار فروش نفت، ابتکاری است که مدت‌ها پیش باید وارد فاز اجرایی می‌شد، ولی استفاده از آن در مقطع کنونی نیز، آنچنان دیر نیست. فروش نفت در بازار بورس راهکاری است که اکثرکارشناسان آن را در برابر تحریم نفتی گزینه‌ای مناسب می‌دانند. به عبارتی، سازوکارهایی، چون فروش آزاد نفت و شناورکردن کشتی‌های نفتی و فروش نفت به صورت شناور در دریا در کنار افزایش صادرات غیرنفتی از جمله میانبر‌هایی است که ایران باید در شرایط تحریم به آن‌ها متوسل شود.
- یکی از حوزه‌هایی که ظرفیت زیادی برای بازگشت سرمایه ارزی به کشور دارد، صنایع پتروشیمی است که در تحریم‌های جدید، از ترکش تحریم‌ها مصون مانده و این موضوع به دلیل کِشِشِ ارزآوری بالا می‌تواند اثر تحریم بر نرخ ارز در بازار را کاهش دهد. برای مثال در سال ۹۶ از مجموع صادرات غیرنفتی ۴۷ میلیارد دلاری ایران، حدود ۳۲ درصد آن (۱۵ میلیارد و ۱۹۴ میلیون دلار) صادرات بخش پتروشیمی است. این در حالی است که در تحریم‌های سال ۹۰ و ۹۱ صادرات پتروشیمی به دلیل تحریم، به شدت کاهش یافته بود.
در کنار راهکار‌های فوق که مورد اتفاق کارشناسان و تحلیلگران قرار دارد، اتکا به اصول اقتصاد مقاومتی، فعال شدن بخش کشاورزی، گردشگری، معادن، ائتلاف اقتصادی علیه دلار با پیمان‌های دوجانبه و چندجانبه مالی می‌تواند پادزهر تحریم نفتی ایران در ضرب الاجل آینده باشد.