سه میراث ارزشمند دیپلماسی اقتصادی دولت شهید آیت‌الله رئیسی

در این راستا، علاوه بر آورده‌های ملموس و به ثمر نشسته سیاست‌های دولت آیت‌الله رئیسی در تقویت روابط خارجی جمهوری اسلامی بر اساس تأمین هرچه بیشتر منافع ملی و افزایش قدرت ملی و رشد تجارت خارجی و بی‌اثر کردن تحریم‌ها،  به طور حتم راهبردها، رویکردها و اولویت‌های دولت سیزدهم در سیاست خارجی سنگ‌بنای بسیاری از اقدامات بوده که با ریل‌گذاری دوراندیشانه، تسهیل‌کننده و راه‌گشای کار برای دولت‌های آینده می‌باشد.

در ادامه این نوشتار کوتاه تنها بخشی کوچک اما بسیار حائز اهمیت از دستاوردهای سیاست خارجی دولت سیزدهم ذکر می‌شود.

1- عضویت در سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی

تقویت اتحادهای بین المللی در روابط خارجی بویژه عضویت در سازمان‌ها و پیمان‌های بازار مشترک منطقه‌ای و توافقات تجارت آزاد همواره یکی از هدف‌‌گذاری‌های مهم در راهبرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی بوده است که در راستای این مهم در دولت آیت الله رئیسی توفیقات چشمگیری حاصل شد و بهره‌برداری گسترده‌تری از موقعیت‌ ژئوپلتیکی کلیدی و توانمندی‌های داخلی اقتصادی ایران برای سهم گیری از تجارت بین المللی نسبت دولت‌های پیشین صورت گرفت.

 یکی از این توفیقات بسیار مهم نهایی شدن عضویت ایران در دو پیمان بزرگ اقتصادی شانگهای و بریکس با حضور قدرت‌های نوظهور غیرغربی جهان بوده است که اگرچه ایران برای سالها به عنوان عضو ناظر پذیرفته شده بود اما شکی نیست اگر نبود تغییر دیدگاه کلان در جهت‌گیری سیاست خارجی دولت پس از روی کار آمدن آیت الله رئیسی به توسعه همه‌جانبه روابط با شرق، پذیرش عضویت رسمی ایران شتاب نمی‌گرفت. روسیه و چین به عنوان دو متحد راهبردی بزرگ در تحولات کلان نظم در حال گذار جهانی، جمهوری اسلامی ایران را نیز با توجه به سیاست کاملاً مستقلانه، موقعیت ژئوپلتیکی حساس، قدرت نظامی و نفوذ منطقه ای گسترده آن، به عنوان ضلع سوم اتحاد شرقی خود پذیرفته اند و در تحقق این مهم سیاست شرق‌گرایانه دولت سیزدهم بیشترین نقش را ایفا نمود. مطمئناً عضویت در شانگهای فرصت‌های بین نظیری برای توسعه اقتصادی و تجارت خارجی ایران گشود. این سازمان حدود ۳۰ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی و حدود ۴۰ درصد از جمعیت جهان را شامل می‌شود و این یعنی شکست کامل سیاست تحریمی غرب برای انفصال اقتصادی ایران از تجارت جهانی.

عضویت در بریکس و قرار گرفتن در جمع قدرت‌های نوظهور اقتصادی جهان نیز، که از دید کارشناسان بدیل و جایگزین گروه جی 7 در آینده خواهد بود، بهره‌های متنوع اقتصادی از جمله کاهش تقویت تجارت خارجی با کاهش هزینه های تجاری و گمرکات، انتقال دانش و فناوری، تامین مواد اولیه، تعاملات و ارتباطات با بازارهای جهانی و معامله با ارزهای ملی و رفع مشکلات کامل سوئیفت در پی دارد. 

در همین دوره و به یُمن تمرکز دستگاه سیاست خارجی به سکانداری دکتر شهید امیر عبداللهیان بر دیپلماسی اقتصادی، ایران توانست گام بلندی به سمت عضویت در سازمان اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) بردارد و با این سازمان که حدوداً 2.4 از اقتصاد جهانی را تشکیل می‌دهد توافقنامه تجارت آزاد امضا کند.

2- بازاریابی و معبرگشایی اقتصادی

توجه به اولویت مسائل اقتصادی در کانون سیاست خارجی دولت آیت الله شهید رئیسی موجب شد تا ایشان در مدت 33 ماه تصدی کرسی ریاست جمهوری 28 سفر خارجی انجام دهد. در این میان اگرچه اولویت دولت گسترش مناسبات همه جانبه اقتصادی با همسایگان و کشورهای منطقه بود اما با این حال شهید رئیسی از سایر بازارهای مستعد حضور شرکت‌ها و کالاهای ایرانی بویژه در کشورهای در حال توسعه غافل نبود.

در همین دوره پس از سالها رکود، دولت سیزدهم به احیای جایگاه سیاسی و اقتصادی ایران در آمریکای لاتین پرداخت و آیت الله رئیسی علاوه بر بازدیدها و ملاقات‌های حاشیه‌ای در نشست‌های سالانه سازمان ملل، در خرداد 1402 سفر دوره‌ای پنج روزه را نیز به سه کشور ونزوئلا، نیکاراگوئه و کوبا در آمریکای لاتین انجام داد با امضای ۳۵ سند همکاری در حوزه‌های مختلف خیز بزرگی برای بازیابی سهم اقتصادی ایران از این منطقه برداشت.

در همین دوره میتوان شاهد جهش روابط با آفریقا نیز بود که یکی از نمودهای اصلی آن ابتکار برگزاری نشست‌ بین‌المللی ایران و آفریقا است که اوایل ماه گذشته (اردیبهشت ماه) با حضور نمایندگانی در سطح مقامات عالی کشورهای آفریقایی از جمله وزرای اقتصادی بیش از ۳۰ کشور آفریقایی در تهران برگزار شد. از طرف دیگر شهید رئیسی با انجام سفر دوره ای خود به سه کشور کنیا ، اوگاندا و زیمبابوه در تیرماه 1402، که نخستین سفر یک رئیس جمهور ایران به قاره آفریقا پس از 11 سال بود، سفر توانست دستاوردهای مثبت و چشمگیری را داشته باشد. 

بازاریابی منطقه‌ای و تقویت روابط با کشورهای عربی

جهش درآمدهای نفتی و گازی در میانه تحریم‌ها و توافقات انرژی با همسایگان از جمله دیگر دستاوردهای دیپلماسی اقتصادی دولت سیزدهم است که با مجاهدت‌های رئیس جمهور هشتم به دست آمد. ایران اکنون بر اساس اعلام مقامات رسمی توانسته سطح تولید، صادرات و درآمدهای نفتی را حتی از زمان پیش از خروج امریکا از توافق هسته‌ای بیشتر کند.

از طرف دیگر فعال کردن دیپلماسی انرژی و توسعه همکاری‌های ایران با کشورهای همسایه از همان روزهای اولیه دولت سیزدهم در دستور کار وزارت نفت قرار گرفت و به  پایان ۵ سال ناکامی در توافق گازی با ترکمنستان انجامید. این توافق سه جانبه با مشارکت جمهوری آذربایجان حتی فرصتی به دست داد تا راه ایران برای دستیابی به بازار گاز اروپا در آینده هموارتر شود.

یکی دیگر از گام‌های کلیدی دولت سیزدهم در حوزه صادرات انرژی در سفر اخیر شهید آیت الله رئیسی به پاکستان برداشته شد و در این سفر توافقات درباره به سرانجام رساندن طرح خط لوله صادرات گاز ایران به پاکستان به دست آمد. با برداشتن گام‌های نهایی این توفق مطمئناً سهم ایران از بازار انرژی منطقه تحولی اساسی را شاهد خواهد بود بویژه اینکه با اجرای پروژه عظیم بهره‌برداری از فاز 11 پارس جنوبی در دولت سیزدهم سهم برداشت از این میدان مشترک آنهم در میانه تحریم‌ها از قطری‌ها پیشی گرفت.

3- فعال کردن ظرفیت‌های کریدوری ایران

ایران کشوری است با موقعیت منحصر به فرد ژئوپلتیکی در شاهراه اتصال زمینی شرق و غرب و شمال و جنوب عالم، و همین موضوع این فرصت را بوجود آورده تا ایران بتواند نقش کلیدی در کلان پروژه‌های ترانزیتی و شبکه تجارت بین‌المللی ایفا کند و از این وادی هم توسعه اقتصادی و هم درآمدهای مالی کسب کند.

در این عرصه نیز می‌توان شاهد جهش رتبه منطقه ای و بین المللی ایران در دولت سیزدهم بود. در این دولت تغییر رویه ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی موجب شد تا طرح «جهش کریدور ترانزیتی شمال جنوب» به یکی از اولویت‌های اقتصادی آن تبدیل شده و در نتیجه پروژه‌های ریلی و جاده‌ای مرتبط با این طرح تحول چشمگیری را در مدتی کوتاه تجربه کند. در همین ارتباط همکاری با هند بر سر توسعه بندر چابهار شتاب فزاینده ای گرفت و مسیر ریلی اتصال به افغانستان نیز با مدیریت جهادی دولت سیزدهم به افتتاح راه آهن خواف- هرات در تیرماه 1402 انجامید.

کریدور شرق-غرب نیز یک طرح راهبردی میان مدت است که در عین دارا بودن پتانسیل بار بیشتر، رقابت شدیدتری هم برای میزبانی آن در منطقه وجود دارد و مسیرهای رقیب، بعضاً در حال حاضر فعال و جا افتاده است. وقتی سه سال پیش (آذر 1399 ؛ دسامبر ۲۰۲۰) مسیر ریلی جاده ابریشم موسوم به پروژه «یک کمربند- یک راه» افتتاح شد و اولین قطار باری ترکیه در این مسیر بدون عبور از ایران، به مقصد خود در چین رسید، این گزاره مطرح شد که ایران از پروژه عظیم جاده ابریشم جا مانده است؛ به این ترتیب ایران در برخی ادوارگذشته با وجود علم به اهمیت ژئوپلیتیکی که طرح نوین جاده ابریشم داشت، غایب بزرگ این مسیر ریلی شد.

این رویکرد در دولت سیزدهم زیر سایه تمرکز بر بهره‌گیری از ظرفیت‌های منطقه‌ای کشور تغییر کرد و متناسب با ظرفیت کریدورهای شمالی و جنوبی و همچنین شرقی و غربی، رویکردی جدید را در دستورکار قرار داد که در این میان استفاده از ظرفیت‌های ترانزیتی کشور برای افزایش سطح تبادلات تجاری دو و چندجانبه با متحدان، فعال شد. افتتاح مسیر ترانزیتی تمام‌ریلی کانتینری قزاقستان - ترکمنستان - ایران - ترکیه با حمل محصولات ترانزیتی کانتینری در خرداد ۱۴۰۱ در راستای تقویت کریدور شرق - غرب و امضای پروتکل کریدور حمل و نقلی چین به اروپا در نشست تاشکند از ثمرات مهم این سیاست بود که توانست ایران را به جاده ابریشم برگرداند.