افق‌های همکاری ایران و آفریقای جدید بر پایه عناصر اقتصاد و امنیت

آفریقا در ادبیات سیاسی جهانی به دلیل پتانسیل اقتصادی بالا و منابع انسانی و طبیعی بسیار زیاد، به عنوان "سرزمین فرصت ها" توصیف می‌شود. همین امر موجب شده تا قدرت‌های بین‌المللی غربی و شرقی از دهه‌ها پیش برای توسعه منافع خود در این قاره رقابتی شدید را کلید بزنند. امروزه به این جمع، قدرت‌های نوظهور منطقه ای نیز افزوده شده اند که به دنبال تقویت جای پا و سهم‌گیری از بازار فرصت‌های اقتصادی قاره سیاه هستند.

جمهوری اسلامی ایران نیز به عنوان یک قدرت منطقه ای با پتانسیل‌های سرمایه‌ای، تجاری، دانش و فناوری و انرژی در سالهای اخیر نگاه به توسعه همه جانبه روابط با آفریقا را در فهرست اولویت‌های سیاست خارجی خود قرار داده است. یکی از نمودهای اصلی تبلور این نگاه در دولت آیت الله رئیسی، ابتکار برگزاری نشست‌ بین‌المللی ایران و آفریقا بوده است که روز جمعه (هفتم اردیبهشت ماه) دومین دور از این اجلاس با حضور نمایندگانی در سطح مقامات عالی کشورهای آفریقایی از جمله وزرای اقتصادی بیش از ۳۰ کشور آفریقایی در تهران برگزار شد.

در این نشست، آیت الله رئیسی با مثبت ارزیابی کردن روند توسعه همکاری‌های میان ایران و کشورهای آفریقایی و ضرورت حل سریع مشکلات و موانع در این راه از جمله توسعه و تقویت خطوط کشتیرانی رفع مشکل نقل وانتقال مالی وپولی، ظرفیت‌های همکاری‌ را بسیار فراتر از حد کنونی دانست و درتبیین چشم‌انداز مورد انتظار برای شکل‌گیری اقتصاد مکمل، از تلاش برای 10 برابری کردن حجم مبادلات اقتصادی در گام نخست و رساندن حجم تجارت به رقم 10 میلیارد دلار در سال خبر داد.

وی در بخش مهم دیگری از سخنان خود، ضمن اشاره به توانمندی‌های تکنولوژیکی ایران در بخش شرکت‌های دانش‌بنیان برای توسعه همکاری‌ها با آفریقا، بر تفاوت نگاه برد- برد ایران به قاره سیاه با نگاه استعماری کشورهای غربی تأکید کرد و گفت: «همکاری با آفریقا مورد تاکید امام خمینی و همچنین مورد تاکید رهبر انقلاب بوده است. غربی‌ها آفریقا را برای خودشان می‌خواهند اما ما آفریقا را برای آفریقا می‌خواهیم. این تفاوت دیدگاه حائز اهمیت است. تاریخ آفریقا نشان دهنده این است که بسیاری از کشورهای غربی چگونه ذخایر آفریقا را چپاول کرده‌اند.»

ریز آمار و ارقام تجارت ایران و آفریقا

تجارت ایران با کشورهای آفریقایی در حال جاضر 1 میلیارد دلار اعلام شده است. این در حالی است که  بیشترین میزان تجارت خارجی بین ایران و آفریقا در سال ۱۴۰۱ اتفاق افتاد که این رقم به حدود ۱ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار رسید.

سید روح اله لطیفی سخنگوی کمیسیون توسعه تجارت خانه صنعت، معدن و تجارت در خصوص هفت مقصد نخست محصولات صادراتی به آفریقا گفت: در سال ۱۴۰۲، غنا با خرید ۱۷۳.۵ میلیون دلار، آفریقای جنوبی با ۱۴۵ میلیون دلار، تانزانیا با ۹۲.۸ میلیون دلار، کنیا با ۴۸.۷ میلیون دلار، نیجریه با ۴۸ میلیون دلار، موزامبیک با ۴۷.۱ میلیون دلار و سومالی با ۳۳.۳ میلیون دلار هفت مقصد نخست صادرات کالاهای ایرانی به صورت مستقیم به این قاره بودند.

به گفته سخنگوی کمیسیون توسعه تجارت خانه صمت: ۵۱ درصد صادرات ایران به این قاره مشتقات نفتی، شامل کود اوره، قیر، گاز مایع و انواع روغن‌های صنعتی بود و بعد از آن ۳۷ درصد صادرات کشورمان را محصولات فولادی و آهنی به خود اختصاص داده است. مواد غذایی، مصالح ساختمانی، انواع فرش و کف‌پوش، شوینده‌ها و لوازم بهداشتی، لوازم خانگی، دارو و تجهیزات پزشکی، لوازم صنعتی، قطعات خودرو، لاستیک، مواد معدنی، لوازم الکتریکی، لوستر، مبلمان و اسباب‌بازی از دیگر کالاهای صادراتی ایران به قاره آفریقا در سال ۱۴۰۲ بودند.

لطیفی در خصوص واردات از قاره آفریقا، نیز توضیح داد: در سال گذشته ۲۲ کشور از این قاره فروشنده مستقیم کالا به ایران بودند که آفریقای جنوبی با فروش ۱۹ میلیون دلار، زامبیا با ۱۲.۵ میلیون دلار، غنا ۱۲ میلیون دلار، سیشل با ۱۱.۷ میلیون دلار، کنیا ۹.۵ میلیون دلار، تانزانیا با ۶.۱ میلیون دلار و اوگاندا با ۴.۱ میلیون دلار، هفت کشور نخست فروش کالا در بین کشورهای قاره آفریقا به ایران در سال گذشته بودند.

وی گفت: ۶۶ درصد واردات ایران از این قاره مواد غذایی و کشاورزی مانند چای، ذرت، قهوه، توتون، حبوبات، لاشه گوسفند و محصولات شیلاتی بودند و ۲۱ درصد نیز مواد معدنی مانند سنگ منگنز، سنگ و خاک روی، کنسانتره گروم، و ۱۳ درصد دیگر نیز عمدتاً روغن صنعتی و گریس، انواع تسمه، ماشین‌آلات، مواد شیمیایی و صنعتی و لوازم یدکی بودند.

تأسیس دبیرخانه دائمی برای تحول‌سازی در روابط با آفریقا

روز گذشته در جریان برگزاری دومین اجلاس ایران و آفریقا وزیر صنعت، معدن و تجارت ایران بر ایجاد دبیرخانه دائمی همکاری‌های اقتصادی ایران و آفریقا در این وزارتخانه و پیگیری مسائل مهم در جهت توسعه روابط برد برد با کشورهای آفریقایی تاکید کرد.

وی افزود: تلاش برای اصلاح تعرفه های گمرکی در جهت توسعه روابط برد برد با کشورهای آفریقایی یکی از مسائل مهمی است که از طریق این دبیرخانه پیگیری خواهد شد.

مهدی ضیغمی رئیس سازمان توسعه تجارت و معاون وزیرصمت نیز به نوبه خود با اشاره به ضرورت راه‌اندازی خط منظم هوایی به ویژه به غرب و جنوب آفریقا، از افزایش تعداد رایزنان اقتصادی ایران در آفریقا خبر داد و گفت: در حال حاضر ۳ رایزن بازرگانی در آفریقا داریم که قرار است این تعداد به ۱۴ نفر افزایش یابد.

این اقدامات که نشاندهنده عزم جدی دولت سیزدهم برای متحول کردن روابط ایران و کشورهای آفریقایی در آینده نزدیک است، پیشتر نیز با سفرهای آیت الله رئیسی به قاره سیاه بسترسازی شده بود. رئیسی در تیرماه 1402 به سه کشور کنیا ، اوگاندا و زیمبابوه در آفریقا سفر خود را آغاز کرد که نخستین سفر یک رئیس جمهور ایران به قاره آفریقا پس از 11 سال بود. این سفر توانست دستاوردهای مثبت و چشمگیری را داشته باشد که از آن جمله می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد :

الف ) امضای 21 سند همکاری با کشورهای اوگاندا ، کنیا و زیمبابوه.

ب ) تهاتر محصولاتی همچون تولیدات پتروشیمی.

ج) واردات گوشت قرمز از کنیا.

د) آغاز رسمی‌کشت فراسرزمینی در کامپالا(اوگاندا)

ظرفیت‌های بزرگ اقتصادی آفریقا

چشم‌انداز اقتصادی آفریقا به سرعت در حال متحول شدن است و در این میان وجود پتانسیل‌های بالای انسانی و طبیعی این قاره ثروتمند قابل ملاحظه است.

آفریقا قاره ای با 54 کشور و مساحت تقریبی 31 میلیون کیلو متر مربع معادل 24 درصد از سطح زمین و مساحتی معادل سه برابر اروپاست. همچنین ، این قاره با جمعیتی حدود یک میلیارد و 400 میلیون نفر میزبان بیش از 18 درصد از کل جمعیت جهان است که طبق آمارها این قاره جوان ترین قاره جهان می‌باشد .از طرفی، روند رشد جمعیت در این قاره از بقیه نقاط جهان بیشتر بوده که در آینده نزدیک بعنوان قدرتی بزرگ در جهان مطرح خواهد شد.

یکی از مسائل بسیار مهم قاره آفریقا در حوزه افزایش شهرنشینی است که سریع ترین و بزرگترین نرخ را در جهان داراست. بر اساس چشم انداز اقتصاد جهانی صندوق بین المللی پول، شش اقتصاد از ده اقتصاد با سریع ترین رشد در سال 2023 در آفریقا بودند. جمعیت رو به رشد (شهرنشین) از دو منظر یک فرصت است: در سمت عرضه، نیروی کار بیشتری را فراهم می کند و در سمت تقاضا هم بازار مصرف بزرگتری را بوجود می‌آورد. با افزایش هزینه های نیروی کار در چین، آفریقا فرصتی برای ایفای نقش بیشتر به عنوان "کارخانه جهان" دارد.

از نظر منابع طبیعی نیز آفریقا دارای 30 درصد از ذخایر طبیعی ، 40 درصد طلا و 90 درصد از کروم و پلاتین جهان را دارا می‌باشد و بزرگترین ذخایر کبالت – الماس – پلاتین و اورانیوم در کره خاکی در آفریقا موجود می‌باشد. بعلاوه، آفریقا 10درصد از منابع تجدید پذیر آب شیرین، 8 درصداز منابع گاز طبیعی و 12 درصد از ذخایر نفت دنیا را در اختیار دارد.سه کشور کنیا ، اوگاندا و زیمبابوه علاوه بر قدرت کشاورزی دارای منابع فراوان و زیادی از نفت ، زغال سنگ ، طلا ، پنبه ، نیکل ، پلاتین و الماس را دارا می‌باشند.

تحولات آفریقا روی دور مطلوب ایران

نقشه تحولات سیاسی و ژئوپلتیکی آفریقا بویژه در قسمت به اصطلاح سیاه قاره (غیر عرب زبان) در سالهای اخیر دستخوش تحول و تغییرات بزرگی بوده است. این تحولات با پیشقراولی ارتش‌های ملی شامل قیام‌های متعدد داخلی علیه حضور نظامی و مستشاری غرب و دولت‌های وابسته به آنها بوده است.

برای مثال از زمانی که حکومت نظامی نیجر در ماه ژوئیه قدرت را به دست گرفت، این امر منجر به خروج نیروهای فرانسوی و اروپایی از منطقه شد. بورکینافاسور و مالی نیز کشورهای دیگری هستند که تحولات مشابهی را از سرمی‌گذرانند. اخراج نظامیان غربی به ایجاد یک خلا نظامی و امنیتی منجر شده که این موضوع با توجه به میل ایران به توسعه نفوذ در آفریقا و نگاه مثبت کشورهای آفریقایی به نقش غیراستعماری جمهوری اسلامی به عنوان بازیگری قدرتمند و تازه نفس در عرصه معادلات بین المللی، عضو دو پیمان مهم غیرغربی بریکس و شانگهای و دارای توانمندی نظامی تثبیت شده در نظام بین الملل، می‌تواند به همکارهای ضدتروریست بیانجامد.

در طول تحولات جنگ غزه ایران حضور نظامی خود در ساحل و شاخ آفریقا را محسوس کرد و پیش از آن نیز در قالب مأموریت‌های ضددزدی دریایی حضور در آب‌های فراسرزمینی را تجربه کرده بود.

در حوزه تمایل کشورهای آفریقایی به تقویت همکاری‌های نظامی با ایران اخبار مختلفی به گوش می‌رسد. رسانه‌های غربی پیشتر حتی اخبار تأیید نشده ای از تمایل دولت سودان برای خرید تسلیحاتی از ایران بویژه پهباد برای مقابله با نیروهای شورشی واکنش سریع، نزدیک به غرب و امارات متحده عربی اعلام کرده بودند. خبرهای مشابه دیگری نیز در مورد تمایل الجزایر برای خریدهای تسلیحاتی از ایران منتشر شده بود.

در این میان توسعه نگاه به افزایش همکاری‌ها با تهران نگرانی‌ مقامات غربی را نیز در پی داشته است چنانکه یک هیئت آمریکایی ماه گذشته به نیجر سفر کرد که به گفته رسانه‌ها یکی از مباحث مذاکرات این هیئت مقابله با گسترش نفوذ ایران و روسیه در این کشور بوده است. مقامات آمریکایی حکومت جدید نیجر را متهم کردند که در حال بررسی یک معامله محرمانه برای دسترسی ایران به ذخایر اورانیوم خود است. مدت کوتاهی پس از این دیدار، دولت جدید نیجر با رد این ادعاها به اتحاد ضد تروریسم خود با واشنگتن پایان داد.

ایران به دنبال رسیدن به منافع مشترک با کشورهای آفریقایی در تمامی حوزه‌ها بویژه کشاورزی و معدن و زیرساخت و در عین حال یافتن مقاصد جدید برای صادرات کالا و خدمات فنی و مهندسی است و به طور حتم اگر پیگیری تقویت همکاری‌ها با همین شتاب و جدیت دنبال شود، آفریقای جدید به مراتب بیش از پیش پذیرای حضور جمهوری اسلامی است.