عراق و مصر؛ آیا روابط سینوسی به ثبات می‌رسد؟

محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق، در راس یک هیئت بلندپایه دولتی در یک سفر رسمی به قاهره، پایتخت مصر، سفر کرده است که دومین سفر وی از زمان تصدی دولت در اکتبر گذشته می‌باشد.
کارشناسان و ناظران معتقدند که سفر السودانی به قاهره دو بار در مدت سه ماه معانی زیادی دارد که مهمترین آن تمایل دو کشور برای توسعه روابط بین دو کشور است. این در حالی است که دولت عراق در زمان سلف او یعنی مصطفی الکاظمی نیز اتمام ویژه‌ای به روابط با مصر داشت و متقابلاً مقامات بلندپایه مصری نیز دیدار‌های متعددی از بغداد داشته‌اند از جمله سفر عبدالفتاح السیسی در شهریور ماه سال ۱۴۰۰.
السودانی در جریان این سفر، علاوه بر دیدار با شیخ الازهر احمد الطیب، با مقامات مصری به ریاست عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهور و مصطفی مدبولی، نخست وزیر مصر نیز دیدار کرد.
السودانی در دیدار با سیسی از علاقه عراق برای تقویت مکانیسم‌های همکاری دوجانبه با مصر و پیگیری نتایج سفر اخیر خود به قاهره در مارس گذشته گفت و تکرار دیدار‌های متقابل بین دو طرف را نشان‌دهنده اشتیاق برای سوق دادن روابط دوجانبه به افق‌های گسترده‌تر در دوره آتی و افزایش استفاده از ظرفیت‌ها و شایستگی‌های مصر در زمینه‌های مختلف دانست. السیسی نیز به نوبه خود بر حمایت قاطع مصر از امنیت و ثبات عراق، و تحکیم روابط راهبردی بین دو کشور و تمایل مصر به تنوع بخشیدن به همکاری‌های دوجانبه در زمینه‌های مختلف تأکید کرد.
اما چرا مصر و عراق تا این حد به تعمیق روابط با یکدیگر سوق یافته اند و از طرف دیگر سطح مناسبات دو کشور در حال حاضر و پس از یک دوره معاشقه سیاسی به کجا رسیده است؟

تاریخ روابط پر فراز و نشیب؛ آیا به ثبات می‌رسد؟
عراق و مصر دارای روابط تاریخی طولانی هستند، اما این روابط همواره دچار نوسان بوده است به صورتی که سرویس اطلاعات دولتی مصر آن را به عنوان "نوسان بین تنش و نزدیکی، و بین همگرایی و واگرایی" توصیف کرده است.
روابط دو کشور به اوایل قرن بیستم بازمی‌گردد، زمانی که هر دو حق استقلال از بریتانیا را به دست آوردند و روابط دیپلماتیک بین دو کشور برقرار شد.  هر دو از بنیانگذاران اتحادیه کشور‌های عربی در اواسط دهه ۱۹۴۰ بوده‌اند.

اولین اختلاف دو کشور بعد از انقلاب ۲۳ جولای ۱۹۵۲ و سقوط سلطنت در مصر بود و انقلابیون مصری از جنبش ملی گرایان عرب برای انقلابی مشابه علیه نظام سلطنتی در عراق حمایت کردند که روابط دو کشور را تیره کرد. اما این رابطه به طور موقت پس از انقلاب ۱۹۵۸ به رهبری عبدالکریم قاسم در عراق احیا شد، و ناصر اولین کسی بود که سقوط سلطنت عراق را تبریک گفت و در حالی که در هواپیمای خود بین مسکو و پراگ بود اعلام کرد که هرگونه حمله به عراق جمهوری‌خواه حمله به جمهوری عربی متحده (مصر و سوریه) است. سپس ساعاتی بعد به دمشق بازگشت و قبل از اینکه هواپیما در فرودگاه آن فرود بیاید، با تلگراف به رهبری جدید ارتش عراق، پیروزی افسران آزاد عراق در به دست گرفتن قدرت را تبریک گفت.
اما عبدالکریم قاسم از حامیان اندیشه‌های کمونیستی و مخالف جنبش ملی عرب بود و به این ترتیب روابط دو کشور دوباره تیره شد و به این ترتیب با تغییر رژیم‌ها در عراق این رابطه همچنان در نوسان باقی ماند.
عراق در اکتبر ۱۹۷۳ در حمایت از مصر و سوریه در جنگ علیه اسرائیل نقش داشت و روابط بین آن‌ها به شدت گرم شد تا این که به واسطه سفر انور سادات رئیس جمهور مصر به اسرائیل در سال ۱۹۷۷ بدتر شد و پس از آن کاملاً قطع شد. مصر قرارداد کمپ دیوید را با اسرائیل امضا کرد و بغداد میزبان اجلاس سران کشور‌های عربی در آن زمان بود که مصر را به دلیل پذیرش توافقنامه کمپ دیوید محکوم کرد.

این روابط در سال ۱۹۹۰ پس از پیوستن مصر به ائتلاف سازمان ملل برای اخراج عراق از کویت، دوباره تیره شد.
اما با سرنگونی رژیم بعث در عراق پس از حمله نظامی آمریکا دوران جدیدی از روابط میان مصر و عراق شکل گرفته و در سال ۲۰۱۰، مصر دو کنسولگری مصر افتتاح کرد، اولی در اربیل و دومی در بصره، تا اولین نمایندگی کنسولی یک کشور عربی در خارج از پایتخت بغداد باشد.
در سال‌های اخیر با پیش کشیدن طرحی با عنوان طرح «شام جدید» تمایل به توسعه روابط وجه پررنگ تری نیز یافته است. این طرح بر مبنای ادغام سه کشور عراق و اردن و مصر در یک شبکه اتحاد چندمنظوره سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و امنیتی ابداع شده است که نقطه تمرکز آن در حال حاضر بر اتصال شبکه برق سه کشور می‌باشد.
در این راستا از جمله موضوعات کلیدی مورد بحث السودانی و مقامات مصری در دو سفر اخیر به قاهره عملیاتی کردن طرح ادغام عراق با شبکه برق مصر بود.
مصر و اردن در سال‌های گذشته وابستگی زیادی به کمک‌های مالی کشور‌های حاشیه خلیج فار س داشتند. برای مثال، مصر بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۹، ۹۲ میلیارد دلار از کشور‌های خلیج دریافت کرده است و همچنین چند میلیون کارگر مصری در این کشور‌ها مشغول به کار بوده اند. با این حال بحران‌های اقتصادی و گرایش این کشور‌ها به عبور از اقتصاد نفتی و ملی کردن نیروی کار موجب شده تا مصر و اردن هم به فکر چاره باشند و یکی از این راه‌ها توسعه روابط با عراق بوده است.
همکاری‌های اقتصادی بین سه کشور طی سال‌های اخیر به طور پیوسته بهبود یافته است. در سال ۲۰۱۷ مصر واردات نفت عراق را آغاز کرد و اردن نیز در سال ۲۰۱۹ دست به این کار زد. همچنین، سه کشور در نوامبر گذشته تفاهم نامه‌ای را در مورد ادغام صنعتی امضا کردند.

حجم مبادلات تجاری مصر و عراق
در دنیای کنونی معمولاً یکی از شاخص‌های اصلی سنجش میزان توسعه همکاری‌ها و اتحاد میان کشور‌ها بررسی سطح تبادلات اقتصادی و تجاری آنهاست. در همین ارتباط با نگاهی گذرا به آمار و ارقام مربوط به سطح روابط اقتصادی میان مصر و عراق این واقعیت برجسته می‌شود که نمودار همکاری‌های اقتصادی به اندازه اظهار علاه‌مندی مقامات سیاسی به تقویت روابط رشد نداشته است.

بر اساس بولتن تجارت خارجی آژانس مرکزی آمار و بسیج عمومی مصر، ارزش تجارت بین مصر و عراق در سال ۲۰۲۲ حدود ۴۹۱.۵۹ میلیون دلار ثبت شد که در مقایسه با سال ۲۰۲۱ که این رقم ۹۱۶.۵۲۸ میلیون دلار بوده، ۴۶.۴ کاهش را نشان می‌دهد.
البته حجم تجارت میان مصر و عراق در سال‌های گذشته اعداد بالاتری نیز به ثبت رسانده است به صورتی که در اوج خود در سال ۲۰۱۵ به حدود یک و نیم میلیارد دلار رسید.
این گزارش نشان می‌دهد که تراز تجاری بین مصر و عراق به نفع قاهره به ارزش ۴۵۲.۴۱۸ میلیون دلار است.

همکاری‌های اقتصادی دو کشور شامل مبادلات تجاری، سرمایه گذاری صنعتی و کشاورزی، انرژی، گردشگری، ساختمان و ساخت و ساز و ... است. در حال حاضر پروژه‌های متعددی برای همکاری در بخش انرژی روی میز دو طرف وجود دارد، از جمله خط لوله بصره - عقبه و اتصال شبکه‌های برق آنها.

در سفر اخیر سودانی نیز تقویت مناسبات اقتصادی همچنان در مرکزیت توجه بود. وزارت بازرگانی عراق فاش کرد که ۱۰ توافقنامه بین قاهره و بغداد تکمیل شده است و در سفر السودانی به مصر به امضای نخست وزیران دو کشور خواهد رسید.

احمد سمیر وزیر تجارت و صنعت مصر نیز با اشاره به اینکه حجم سرمایه گذاری مصر در عراق حدود ۲۰۰ میلیون دلار و حجم سرمایه گذاری عراق در مصر حدود ۵۰۰ میلیون دلار بوده است این رقم را بسیار ناکافی دانست و تاکید کرد که روابط اقتصادی می‌تواند افزایش پیدا کنند که شامل بازسازی کارخانه‌های دولتی عراق، همکاری صنعتی و سرمایه گذاری مشترک در چارچوب ادغام صنعتی طرح همکاری سه جانبه، اجرای برنامه (نفت برای بازسازی) و راه اندازی مجدد شعبه بانک رافدین در قاهره است.
از سخنان وزیر تجارت مصر به خوبی مشخص است که مصر مشتاق است تا بتواند با شرکت‌های دولتی و خصوصی خود قرارداد‌های بزرگی را در پروژه بازسازی و زیرساخت‌های چند میلیارد دلاری عراق به دست آورد.

پی‌گیری یک پرونده سری
روابط استراتژیک بغداد – تهران همواره فاکتوری غیرقابل انکار در گرایشات دولت‌های عراق برای تنظیم روابط با جهان عرب و بالعکس بوده است. با این حال با شکلگیری فضای تنش زدایی منطقه‌ای طی ماه‌های اخیر عراق هب دنبال آن است که پس از نقش آفرینی در پرونده از سرگیری روابط تهران – ریاض، اکنون به عنوان پل اتصال روابط ایران و مصر نیز فعالیت داشته باشد و شواهد نیز بیانگر استقبال تهران و قاهره از میانجی‌گری عراقی‌ها است.
نمایندگان مصر و ایران پیش از این در سال جاری میلادی در پایتخت عراق گفتگو کرده‌اند، اما نتیجه مذاکرات به‌طور رسمی اعلام نشده است.  به نظر می‌رسد که سفر اخیر سودانی به قاهره گام دیگری در پیشبرد این پرونده باشد بویژه که سفر السودانی پس از سفر اخیر سردار قاآنی فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران به عراق صورت می‌‎گیرد.