همه‌ توان تحریم‌های غرب!

پایگاه رهنما:

بررسی میزان اثر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران، از بحث‌های ریشه‌دار و طولانی میان اقتصاددانان است. اقتصاددان های ایرانی زیادی تلاش کرده‌اند شدت تحریم‌ها در طول زمان را اندازه‌گیری کنند و اثر آنها بر بروز مشکلات اقتصادی -نظیر بیکاری، تورم، نرخ دلار بالا و کاهش ارزش پول ملی و ...- را استخراج کنند. همچنین تفکیک میان اثر تحریم‌ها بر مشکلات اقتصادی و اثر سوء مدیریت‌ها نیز از موضوعات مورد علاقه‌ی اقتصاددانان بزرگ ایرانی، برای تحقیق است. جواد صالحی اصفهانی و هاشم پسران، دو اقتصاددانی هستند که در این زمینه‌ها، مطالعات و پژوهش‌های خوبی داشته‌اند. جواد صالحی اصفهانی -دانش‌آموخته‌ی دکترای اقتصاد از دانشگاه هاروارد و استادتمام اقتصاد دانشگاه صنعتی ویرجینیا در آمریکا- است و هاشم پسران نیز استادتمام بازنشسته‌ی اقتصاد دانشگاه کمبریج انگلستان بوده است. هاشم پسران همچنین تنها ایرانی اقتصاددان نامزد دریافت جایزه‌ی نوبل اقتصاد بوده است. پسران اخیراً با همکاری داریو لوداتی، مقاله‌ای با موضوع «سنجش شدت اثر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران با استفاده از پوشش رسانه‌ای» نوشته است. در این گزارش، ضمن مرور دیدگاه‌های پسران و صالحی اصفهانی در مورد اثر تحریم‌ها، نگاهی نیز به محتوا و نتایج این مقاله‌ی جدید انداخته‌ایم.

        پاسخ به بی‌بی‌سی

هاشم پسران پیش‌تر در پاسخ به این پرسش مجری بی‌بی‌سی فارسی که «(آیا) شما معتقدید با وجود نداشتن رابطه‌ی خوب با آمریکا هم می‌شود اقتصاد ایران را مدیریت کرد؟»، با تاکید برظرفیت‌هایی مانند «جمعیت ۸۴ میلیون نفری»، «موقعیت سوق‌الجیشی کشور» و «رشد تولید فناورانه در کشور (مانند اسنپ)»، توضیح داد که چگونه می‌توان در شرایط تحریم نیز شاهد رشد اقتصادی بود. نتیجه‌ی منطقی چنین پاسخی، آن است که سیاستگذاری اقتصادی در یک دهه‌ی گذشته، متناسب با شرایط کشور نبود و رشد ۰,۵ درصدی اقتصاد در دهه‌ی ۱۳۹۰، سرنوشت محتوم یک کشور تحت تحریم نبود، بلکه نتیجه‌ی یک انتخاب بود؛ انتخاب اینکه جز به تلاش برای رفع تحریم‌ها از مسیر مذاکره، به چیز دیگری فکر نکنیم! جواد صالحی اصفهانی نیز در یک سخنرانی با موضوع «اقتصاد ایران زیر بار تحریم و پاندمی کووید» می‌گوید: «من فکر می‌کنم دخالت‌های یک کشور قدرتمند از طریق اقتصادی در کشورهای توسعه نیافته، ‌کار غلطی است و مردم دنیا باید بتوانند با یکدیگر مبادله‌ی آزاد داشته باشند؛ بدون اینکه قلدری بیاید و بگوید که شما می‌توانید بخرید و شما نمی‌توانید بخرید؛ به خاطر اینکه من دولت اینها را دوست ندارم و دولت آنها را دوست دارم!».

• هر ۲۵ سال، دو برابر

جواد صالحی اصفهانی همچنین در بهمن‌ماه سال ۱۴۰۰ در برنامه‌ی زاویه (شبکه ۴ سیما) در مورد اثر تحریم‌ها گفت: عده‌ای می‌گویند که ۲۰ درصد مشکلات ایران، برای تحریم‌هاست. هیچ همچین چیزی نیست! هیچ مقاله‌ای در هیچ جای دنیا نوشته نشده که چنین چیزی را نشان دهد. به آمار که نگاه می‌کنیم و می‌بینیم درآمد سرانه داشت بالا می‌رفت ولی در سال ۱۳۹۰ یکدفعه افقی می‌شود، شکی نیست که تحریم‌ها اثر داشته است. اگر قیمت نفت بیفتد و رشد در عربستان سعودی کاهش پیدا کند، کسی نمی‌گوید این به خاطر فساد بوده. فساد در عربستان سعودی بیداد می‌کند و از ایران هم خیلی بیشتر است. سیاست‌های بد هم زیاد است. در همه‌ی کشورهای جهان سوم این هست. ولی وقتی قیمت نفت افتاد و رشد ساقط شد، همه می‌گویند که دلیل رکود، افتادن قیمت نفت بود. کاهش درآمدهای نفتی در اثر تحریم هم مشابه همان است. اما یک عده می‌خواهند بگویند که این رکود به دلیل مشکلات داخلی بوده است! من شکی ندارم که مشکلات داخلی هستند. اصلاً کشور در حال توسعه‌ای نیست که مشکلات داخلی نداشته باشد. کشورهای توسعه‌یافته هم مشکلات داخلی دارند. فساد هم دارند. جواد صالحی اصفهانی در همین برنامه اضافه می‌کند: ما می‌توانیم با رشد اقتصادی ۵ درصدی، هر۲۵ سال قدرت خرید و سطح زندگی مردم را دو برابر کنیم و معتقد است این رشد در شرایط تحریم هم شدنی است.

• اثر تحریم؛ یک تا دو درصد کاهش رشد

هاشم پسران و داریو لوداتی نیز در مقاله‌ی «سنجش شدت اثر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران با استفاده از پوشش رسانه‌ای» که در واقع تخمین اثر کمی تحریم‌ها برای سال‌های ۱۹۸۹ تا ۲۰۱۹ است، نشان داده‌اند که رشد اقتصادی ایران در شرایطی که تحریم‌ها نبودند می‌توانست حدود ۴ تا ۵ درصد باشد اما تحریم آن را به ۳ درصد کاهش داد. در این مقاله ضمن بررسی آثار منفی تحریم‌ها، آثار مثبت ناخواسته‌ی آنها نیز بررسی شده است. نویسندگان در این خصوص، گفته‌اند: «اقتصاد ایران در آغاز تحریم‌ها به اندازه‌ی کشورهایی مانند عربستان سعودی، به‌شدت به صادرات نفت وابسته بود. محدود کردن صادرات نفت در یک دوره‌ی زمانی نسبتاً طولانی به تحولات ساختاری مهمی در اقتصاد ایران منجر شده است که با افزایش قابل توجه صادرات غیرنفتی -به‌ویژه پتروشیمی، محصولات تولیدی سبک و کالاهای کشاورزی- همراه شده است. علاوه بر این، احتمالاً تحریم‌های ایالات متحده تا حدی عامل رشد سریع شرکت‌های فناوری پیشرفته و دانش‌بنیان در ایران در دهه‌ی گذشته بوده است.» آنها اگر چه بر آثار مثبت تحریم‌ها نیز تاکید کرده‌اند، اما تصریح کرده‌اند که نباید آثار منفی آن از جمله کاهش درآمدهای نفتی که خودش را در کاهش ارزش پول ملی و از این طریق در تورم و کاهش رشد اقتصادی نشان داد را نادیده گرفت.

• امکان رشد با تحریم

در نهایت به‌نظر می‌رسد هاشم پسران در کنار تحریم‌ها، نقش مهمی برای سوء مدیریت‌ها و مشکلات ساختاری اقتصاد ایران قائل است و معتقد است حتی اگر تحریم‌ها نیز برداشته شوند، اقتصاد ایران کن فیکون نمی‌شود. بلکه بدون تغییر در سیاست‌های داخلی ایران، نهایتاً از رشد میانگین ۳ درصدی سالانه‌ی اقتصاد به رشد ۵ درصدی می‌رسیم. اگر چه اظهارات جواد صالحی اصفهانی ظاهراً با این دیدگاه تفاوت دارد، اما اگر با دقت بنگریم، می‌بینیم که اختلاف نظری نیست و این‌ها دو روی یک سکه هستند؛ چرا که وقتی می‌گوییم مشکلات ساختاری اقتصاد ما نیز در رشد اندک اقتصاد ایران نقش دارند، یعنی همین رشد ۳ درصدی که در شرایط تحریمی داریم را می‌توانیم حتی با وجود تحریم‌ها به ۵ درصد برسانیم، اگر سیاست‌های داخلی را اصلاح کنیم و بهره‌وری را بهبود دهیم. به همین خاطر صالحی اصفهانی در برنامه‌ی زاویه تاکید کرده بود که: «من خوشبین هستم که اقتصاد ایران بتواند مانند اقتصاد ترکیه، از طریق نیروی کار و با بالا بردن بهره‌وری، رشد اقتصادی ایجاد کند. آن رشد اقتصادی دیگر مانند دهه‌ی ۱۳۵۰ و ۱۳۸۰ که از پول نفت بود، نخواهد بود. کندتر خواهد بود. ولی من ترجیحم این است که ما به ۴ یا ۵ درصد رشد اقتصادی راضی بشویم، ولی اشتغالمان هم به همان اندازه رشد کند تا اینکه سطح معیشت یکدفعه بهبود پیدا کند ولی کسی کار جدید پیدا نکند.»

• نتایج مهم

از اظهارات و نتایج پژوهش‌های این اقتصاددانان برجسته، چند نتیجه‌ی بسیار مهم می‌توان گرفت. نخست اینکه تحریم‌های ایالات متحده با آن همه ادعای ابرقدرت بودن این کشور، اثر چندان جدی‌ای بر اقتصاد ما نداشته است؛ به این معنا که اگر ما خودمان در داخل «اقتصاد مقاومتی» را بیش از این پیاده می‌کردیم و ساخت درونی اقتصادمان قوی می‌شد، وضع معیشت مردم بسیار بهتر از این بود. بنابراین جوسازی رسانه‌های غربی در بزرگنمایی اثر تحریم‌ها را نباید جدی گرفت. همچنین نتیجه‌ی دوم این است که با تلاش برای اصلاح برخی سیاست‌ها از جمله «تولید اشتغال‌آفرین و دانش‌بنیان» و افزایش سطح بهره‌وری نیروی کار، می‌توان حتی در شرایط تحریم‌ها رشد اقتصادی ۵ درصدی داشت. اگر بتوانیم با دیپلماسی فعال با همسایگان، چین، هند و ... نیز اثر تحریم‌ها را خنثی کنیم، این رقم می‌تواند بسیار بالاتر باشد.