دلار در گوشه رینگ!

روز شنبه نیز اعلام شد حذف دلار به صورت رسمی در دستور کار ایران قرار گرفته است به طوری که بانک مرکزی کاهش اتکا به دلار و برقراری مناسبات و پیمان‌های پولی با کشورها را در دستور کار قرار داده است. تلاش کشورهای مختلف از جمله چین و روسیه و برزیل برای حذف دلار از معاملات تجارت خارجی نشان می‌دهد، پایان سلطه دلار آغاز شده است و این مهم ایجاب می‌کند دولت باید با تدبیر بیشتری در این مسیر گام بردارد.

مبادلات ایران با چین و روسیه با پول‌های محلی، محمل مناسبی برای کاهش وابستگی اقتصاد ایران به دلار است. البته از سال‌ها قبل دغدغه‌مندان خواستار توجه به پیمان‌های دوجانبه و چندجانبه پولی بودند ولی دولت‌ها مخصوصاً دولت‌های یازدهم و دوازدهم نسبت به این موضوع کوتاهی کردند و نتیجه این کوتاهی این روزها مشخص می‌شود که بالا و پایین شدن دلار باعث تلاطم سهمگین اقتصاد ایران می‌شود.

البته نباید از تعارض منافع شخصیت‌های حقیقی و حقوقی غافل باشیم که در حال سوءاستفاده از فضای فعلی و نان خوردن از بازار آشفته هستند. نجات ایران از معظل وابستگی به دلار در حالی است که نظرات مختلفی درباره عملی بودن و نبودن این مهم وجود دارد و این روزها در فضای نخبگانی موضوع «دلارزدایی» محل بحث قرار گرفته است. به‌زعم خبرگان، کاهش وابستگی اقتصاد ایران به دلار و رهایی از این دام، ضامن مهار تورم و رفع مشکلات اقتصادی است.

شتاب پایان دادن به سلطه دلار

موضوع حذف سلطه دلار از مبادلات اقتصادی برای ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در جریان ملاقات «ایگور لویتین» دستیار ویژه «ولادیمیر پوتین» رئیس‌جمهوری روسیه با دریابان علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان که ظهر روز یک‌شنبه در تهران صورت گرفت، شمخانی تأکید کرد «مسیر آغاز شده برای کاهش اثرگذاری دلار در مبادلات اقتصادی منطقه‌ای و بین‌المللی که کشورهای زیادی در حال پیوستن به آن هستند سلطه غرب بر اقتصاد جهانی را به حداقل ممکن تقلیل خواهد داد.»

البته در این دیدار روند اجرایی‌سازی توافقات دو کشور در حوزه‌های مختلف اقتصادی و بانکی، به ویژه سرعت دادن به آغاز عملیات اجرایی تکمیل دالان شمال- جنوب مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت. در سفر دی‌ماه گذشته لویتین به ایران دو کشور توافق نمودند که بخش باقی‌مانده از دالان راهبردی شمال - جنوب که قطعه رشت - به آستاراست با سرمایه‌گذاری مستقیم روسیه احداث شود.

دریابان شمخانی در این دیدار با اظهار رضایت از ارتقای سطح و حجم همکاری‌های اقتصادی میان دو کشور بر اتخاذ راهکارهای میانبر برای شتاب دادن به اجرای پروژه‌های مشترک اقتصادی تأکید کرد. دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان از ابتکارات نهایی شده میان دو کشور در بخش مراودات پولی و بانکی به منظور تأمین مالی پروژه‌های مشترک به عنوان الگویی مؤثر در زمینه ناکام گذاردن تحریم‌های غیر قانونی غرب نام برد و خاطر نشان کرد: مسیر آغاز شده برای کاهش اثرگذاری دلار در مبادلات اقتصادی منطقه‌ای و بین‌المللی که کشورهای زیادی در حال پیوستن به آن هستند سلطه غرب بر اقتصاد جهانی را به حداقل ممکن تقلیل خواهد داد.

شمخانی، تکمیل کریدور شمال - جنوب و گسترش همکارهای ترانزیتی میان ایران و روسیه را بخش مهمی از پروژه‌های مشترک دو کشور ذکر کرد و افزود: با تلاش و پیگیری مستمر مسئولان دو کشور، هرگونه مانع در مسیر تحقق اراده رهبران دو کشور در زمینه اجرای سریع این پروژه راهبردی که نقش تعیین کننده‌ای در تغییر هندسه ترانزیت کالا در منطقه دارد، برداشته خواهد شد.

ایگور لویتین دستیار ویژه رئیس‌جمهور روسیه نیز در این دیدار با ارائه گزارشی از آخرین تحولات مربوط به مناسبات تجاری و بانکی و پروژه‌های مشترک اقتصادی، گفت: مسکو ضمن تأکید بر اجرای هر چه سریعتر طرح‌ها و پروژه‌های مشترک به ویژه در حوزه ترانزیت، آماده سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف اقتصادی ایران شامل فولاد، نفت و پتروشیمی می‌باشد.

وی با اشاره به رفت وآمدهای متعدد و مستمر مسئولان اقتصادی و بانکی دو کشور تصریح کرد: علاوه برگام‌های قابل توجهی که در مسیر ارتقای همکاری‌های اقتصادی دو جانبه برداشته شده، زمینه‌های مناسبی برای انعقاد قراردادی اقتصادی چندجانبه و جلب مشارکت سایر کشورهای منطقه در پروژه‌های سودآور اقتصادی فراهم شده است.

بهبود اقتصاد در گرو رهایی از دام دلار

محمد مسعود نجفی قدسی کارشناس مسائل اقتصادی می‌گوید: «پس از جنگ جهانی دوم، اقتصاد اروپا و کشورهای درگیر جنگ متلاشی شد و تنها کشوری که از این فرصت استفاده کرد و نظاره‌گر این وضعیت بود، امریکا بود و اعلام کرد که دلار باید حاکمیت ایجاد کند. به همین ترتیب با پذیرش اروپا، دلار به ارز مبادلات جهانی تبدیل شد. متأسفانه این مسئله به حربه‌ای برای امریکا تبدیل شد به طوری که با توجه به اینکه دلار را که به عنوان یک عامل تبادل بوده است، هر کشور که رگ حیاتی مبادله‌ای‌اش دلار بود را تحت فشار قرار داد».

نجفی قدسی بیان می‌کند: «جابه‌جایی هر یک دلار در هرجای جهان باید تحت نظر سیستم امریکایی باشد و این گونه است کشورهایی که با امریکا مشکل دارند از جمله ایران، رگ حیاتشان در دست امریکا خواهد بود».

وی تصریح می‌کند: «امریکا خود یکی از بدهکارترین کشورهای دنیا است که بدهی آن تقریباً ۲۰ تریلیون دلار است و عمدتاً به چین، ژاپن و... بدهکار است. این بدهی وحشتناک، دلار را به یک ارز پوشالی تبدیل می‌کند که البته به دلیل قدرت نظامی و اقتصادی هنوز توانسته آن را حفظ کند.»

نجفی قدسی ادامه می‌دهد: «با وجود اینکه اقتصاد امریکا یک اقتصاد بحرانی است، بهترین راهکار به منظور اینکه کشورها اقتصاد خود را به دلار گره نزنند، این است که پیمان‌هایی را تشکیل دهند که این پیمان‌ها، پولی باشد. هم اکنون کشورهایی نظیر روسیه، چین در بین مبادلات خود اقدام به حذف دلار کردند، اما پرسش اینجاست که چرا متأسفانه سیستم پولی و مالی کشور ما از این اقدام هراس دارد؟»

وی تأکید می‌کند: «پس از جنگ روسیه با اوکراین، امریکا درصدد این بود که همان اقدامی که به‌زعم خود بر سر روسیه مانند تحریم و بستن تمام بانک‌ها و... آورد را نیز بر علیه ایران انجام دهد در حالی که روسیه بلافاصله پس از گذشت سه ماه و تغییرات در سیاست‌های پولی و مالی و حذف دلار نه تنها ضربه‌ای به اقتصادش وارد نشد، بلکه قدرت اقتصاد خود را به امریکایی‌ها نشان داد، اما در ایران متأسفانه با وجود برخورداری از قدرت نفت، گاز و منابع عظیمی که نمود قدرت اقتصادی در جهان به حساب می‌آید و تولید ناخالص ملی، معادن و منابع خوب است، تفکر سیاست‌مداران پولی و مالی کشور غالباً به غرب وابسته است و از حذف دلار در اقتصاد هراس دارند، در حالی که باید از کشورهای دیگر درس بگیرند و باید رشته ارتباط خود را با دلار قطع کنیم.»

این کارشناس اقتصادی می‌گوید: «با وجود پیمان‌هایی که اخیراً با کشور چین منعقد شد و همچنین پیمان بریکس، اگر ایران وارد این پیمان‌ها شود، قدرت عظیمی از این پیمان‌ها می‌تواند ببرد و اگر بتواند با این پیمان‌ها خوب حرکت و دلار را حذف کند، اقتصاد ایران شکوفاتر می‌شود.» نجفی قدسی خاطرنشان می‌کند: «وابستگی‌های دلار، نفس ما را قطع می‌کند و نباید این روند ادامه پیدا کند، چرا که تورم وابسته به دلار است و این وضعیت زیبنده کشور نیست و این از ضعف سیستم مالی کشور نشئت می‌گیرد.»

الزامات حذف دلار از اقتصاد

سعید مقیسه نایب رئیس سابق اتاق بازرگانی ایران و امارات درباره یکی از مشکلات اقتصاد کشورمان یعنی وابستگی به دلار، می‌گوید: «یکی از مشکلات اقتصاد ما وابستگی به دلار است و اگر ما بتوانیم وابستگی اقتصادمان را به دلار کمتر کنیم به طور قطع در وضعیتی که تحت تحریم‌های شدید و ظالمانه قرار داریم به سمت رشد اقتصادی پیش خواهیم رفت. اما این موضوع الزاماتی دارد و وابسته به یک سری متغیرهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و حتی فرهنگی است.»

وی بیان می‌کند: «چندین سال است که عملاً دلار را در سیستم ثبت سفارش حذف کردیم و محاسبات نیز بر مبنای ارزهای رایج دیگر انجام می‌گیرد. اما چرا همچنان تجار ما و جامعه ما وابستگی به دلار دارند؟ یک طرف موضوع به فرهنگ اقتصادی جامعه با دلار باز می‌گردد به طوری که خیلی دنبال ارزهای دیگر نیست و سالیان سال است که دلار نسبت به ارزهای دیگر جایگاه ویژه‌تری در میان مردم پیدا کرده است. از سوی دیگر نکته‌ای که بسیار مهم است این است که تبادلات بین‌المللی بر مبنای دلار انجام می‌گیرد. یکی از دلایل آن متأثر از نقشی است که دلار در اقتصاد دنیا ایفا می‌کند.»

این فعال اقتصادی می‌افزاید: «با توجه به این موارد، واقعیت این است که حذف دلار کار بسیار سخت و پیچیده است و نیازمند برنامه‌ریزی قوی و تعاملات مثبت با کشورهای مورد هدف است تا خارج از ساختار سوئیفت بتوان تبادلات ارزی را با ارزهای محلی جایگزین کرد؛ ظاهراً کشورهایی که اخیراً تحت تحریم قرار گرفته‌اند از این مدل استفاده کرده و موفق بوده‌اند. ایران نیز توافقاتی با روسیه بر سر همین موضوع داشته است. اما نکته مهمی که می‌ماند بحث خرید و انتقال تکنولوژی از کشورهای توسعه یافته است که به نظر می‌رسد حذف دلار در این نوع تبادلات ارزی کمی دشوار باشد. بی‌شک نمی‌توانیم خود را بی‌نیاز از تکنولوژی‌ها روز دنیا بدانیم و از طرفی نمی‌توانیم از طریق طرح‌های تحقیق و توسعه داخلی با هزینه‌های گزاف و طی مدت طولانی مسیرهایی که کشورهای دیگر طی کرده‌اند را مجدد از ابتدا طی کنیم. اگر چه می‌توانیم با مهندسی معکوس و بومی‌سازی تکنولوژِی در این زمینه موفقیت‌های خوبی به دست آوریم، اما کماکان در مقاطعی شاید تبادل با ارزهای رایج دو کشور غیر از دلار کمی سخت باشد ولی ناممکن نیست».

مقیسه اظهار می‌کند: «در زمینه صادرات و واردات نیز به خصوص با کشورهای طرف تجاری به راحتی می‌توان ارزهای مورد توافق را جایگزین کرد که البته باید نسبت به نوسانات آن ارز و امکان جابه‌جایی و استفاده آن در کشورهای دیگر را نیز بررسی کرد». وی معتقد است که عضویت در پیمان‌های بین‌المللی و ساختار یافتن کشورهای دوست و مشترک المنافع می‌تواند به تقویت ارزهای مشترک مشابه یورو در اتحادیه اروپا کمک کند. در هر صورت حرکت به سمت وابستگی کمتر به دلار بسیار ضروری است در عین حال باید فراموش نکنیم که توسعه اقتصادی متکی به تعاملات مثبت تجاری و سیاسی با دنیاست.»

جمع‌بندی

به‌نظر می‌رسد ریشه گسترش سلطه دلار در اقتصاد ایران از نفوذ نوعی تفکر اقتصادی خاص در بدنه اجرایی کشور طی سال‌های طولانی شکل گرفته و زدودن آن هر چند سخت، اما میسر است. ضمناً حرکت دولت در مسیر، پیمان‌های پولی یک و چند جانبه نه اختیار که بلکه یک الزام قانونی است و باید در این راستا با همت بیشتری حرکت کند.

تجربه برخی کشورها در استفاده از پول ملی در مبادلات خارجی نشان می‌دهد این امکان نیز برای ایران وجود دارد چه آنکه برخی شرکای تجاری ایران نیز خود از سلطه دلار متضرر شده و درصدد حذف آن هستند بنابراین، این مسیر به اراده و تدبیر دولت نیاز دارد.